મૂળ વેદ ગ્રંથો કયા?

જ્યાં એક બાજુ આપણાં ઋષિઓએ વિવિધ વિષયોનું જ્ઞાન આપનાર અનેક વૈદિક સાહિત્યો અને ગ્રંથોનું રચના કરી છે, ત્યાં બીજી બાજુ અજ્ઞાનતાને કારણે વેદોને લઈને ઘણી મિથ્યા ધારણાઓ અને મૂંઝવણો પેદા થયેલી છે. આવી જ એક મૂંઝવણ છે કે આ બધાં વૈદિક સાહિત્યોમાં સાચા વેદ ગ્રંથો કયા? આથી આ લેખમાં આપણે પ્રમાણો સાથે આ મૂંઝવણ દુર કરવાનો પ્રયત્ન કરીશું.

વૈદિક સાહિત્યમાં મુખ્યત્વે નીચેના ગ્રંથોનો સમાવેશ થાય છે: .
૧. વેદ મંત્ર સંહિતાઓ – ઋગ, યજુ, સામ અને અથર્વ

૨. બ્રાહ્મણ ગ્રંથો – વેદ મંત્રો પર ઋષિઓ દ્વારા કરવામાં આવેલા વ્યાખ્યાન

૩. આરણ્યક ગ્રંથો

૪. ઉપનિષદો

૫. ઉપવેદો – દરેક વેદ મંત્ર સંહિતાનો એક ઉપવેદ છે

૬. દર્શન શાસ્ત્રો – વેદના દાર્શનિક તત્વોનું વિસ્તારપૂર્વક અને શંકા-સમાધાનરૂપમાં વિવિરણ

વાસ્તવમાં માત્ર વેદ મંત્ર સંહિતાઓ જ ઈશ્વરીય જ્ઞાન છે. બ્રાહ્મણ, આરણ્યક, ઉપનિષદ, ઉપવેદો, છ દર્શન શાસ્ત્રો, ગીતા જેવા બીજા ગ્રંથો ઋષિઓ દ્વારા રચાયેલા છે. આમ વેદ મંત્ર સંહિતાઓ સિવાયના બધાં જ ગ્રંથો ઈશ્વરકૃત નહીં પરંતુ મનુષ્યકૃત છે. આથી આ ઈશ્વરકૃત ગ્રંથો જ્યાં સુધી વેદાનુકુળ હોય ત્યાં સુધી જ તેમનો સ્વીકાર કરવો જોઈએ, અન્યથા નહીં.

સંદેહ: કાત્યાયન ઋષિએ કહ્યું છે કે બ્રાહ્મણ ગ્રંથો પણ વેદ છે. તો પછી તમે આ વાતનો સ્વીકાર કેમ નથી કરતા?

૧. બ્રાહ્મણ ગ્રંથોને ઇતિહાસ, પુરાણ, કલ્પ, ગાથા અનેનારાશંસી તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. બ્રાહ્મણ ગ્રંથો ઋષિઓએ વેદ મંત્રો ઉપર કરેલા વ્યાખ્યાન છે. બ્રાહ્મણ ગ્રંથો ઋષિઓ રચિત છે, નહીં કે ઈશ્વરકૃત.

૨. શુક્લ યજુર્વેદના કાત્યાયન પ્રતિજ્ઞા પરિશિષ્ટ સિવાયનો (ઘણાં વિદ્વાનો કાત્યાયનને આ ગ્રંથના રચયિતા નથી માનતા) બીજો કોઈપણ ગ્રંથ બ્રાહ્મણ ગ્રંથોને વેદનો ભાગ માનતો નથી.

૩. આવી જ રીતે, કૃષ્ણ યજુર્વેદનો શ્રોત સૂત્ર પણ મંત્રો અને બ્રાહ્મણોને એક જ માને છે. પરંતુ કૃષ્ણ યજુર્વેદ પોતે જ મંત્રો અને બ્રાહ્મણોનું મિશ્રણ છે. આમ, આ વિચાર માત્ર કૃષ્ણ યજુર્વેદ જેવા ગ્રંથ સુધી સીમિત રહે છે. ઠીક એવી જ રીતે કે જેમ પાણિનિ વ્યાકરણમાં  “ધાતુ”નો અર્થ “શબ્દનું મૂળ” એવો થાય છે, જ્યારે પદાર્થ વિજ્ઞાનમાં “ધાતુ(metal)” અને આયુર્વેદમાં શરીરને ધારણ કરી રાખનાર મૂળ તત્વો – રસ, રક્ત, માંસ, મેદ, અસ્થી, મજ્જા, વીર્ય અને ઓજ – થાય છે.  ઋગ્વેદ, શુક્લ યજુર્વેદ અને સામવેદની એક પણ શાખામાં બ્રાહ્મણ ગ્રંથોના વેદ હોવાનું એક પણ પ્રમાણ મળતું નથી.

૪. વેદોનો કોઈ ઇતિહાસ નથી. વેદો ઈશ્વરકૃત હોવાથી ઈશ્વર સમાન નિત્ય છે. વળી બ્રાહ્મણ ગ્રંથોમાં ઐતિહાસિક મનુષ્યોનું વર્ણન જોવા મળે છે, પણ વેદોમાં આમ નથી.

૫. લગભગ બધાં જ વૈદિક સાહિત્યો સ્પષ્ટપણે કહે છે કે માત્ર ઋગ, યજુ, સામ અને અથર્વ વેદ મંત્ર સંહિતાઓ જ ઈશ્વરીય જ્ઞાન છે.

ઉદાહરણ તરીકે:

વેદ:

ઋગ્વેદ ૧૦.૯૦.૩, યજુર્વેદ ૩૧.૭, અથર્વવેદ ૧૯.૬.૧૩, અથર્વવેદ ૧૦.૭.૨૦, યજુર્વેદ ૩૫.૫, અથર્વવેદ ૧.૧૦.૨૩, ઋગ્વેદ ૪.૫૮.૩, યજુર્વેદ ૧૭.૯૧(નિરુક્ત ૧૩.૬માં સમજાવ્યાં પ્રમાણે),  અથર્વવેદ ૧૫.૬.૯, અથર્વવેદ ૧૫.૬.૮, અથર્વવેદ ૧૧.૭.૨૪.

ઉપનિષદ:
બૃહદારણ્યક ઉપનિષદ ૨.૪.૧૦, છાન્દોગ્ય ઉપનિષદ ૭.૧.૨,  બૃહદારણ્યક ઉપનિષદ ૧.૨.૫, મુંડક ઉપનિષદ ૧.૧.૫,  નૃસિંહપૂર્વતપાણિ, છાન્દોગ્ય ઉપનિષદ ૭.૭.૧, તૈત્તિરીય ૧.૧, તૈત્તિરીય ૨.૩

બ્રાહ્મણ:

શતપથ બ્રાહ્મણ ૧૧.૫.૮, ગોપથ પર્વ ૨.૧૬, ગોપથ ૧.૧.૨૯

મહાભારત:

દ્રોણ પર્વ ૫૧.૨૨, શાંતિ પર્વ ૨૩૫.૧, વન પર્વ ૧૮૭.૧૪, વન પર્વ ૨૧૫.૨૨,  સભા પર્વ ૧૧.૩૧

મનુ સ્મૃતિ:

મનુ સ્મૃતિ ૧.૨૩

પુરાણ:

પદ્મ પુરાણ  ૫.૨.૫૦,  હરિવંશ, વિષ્ણુ પુરાણ  ૧.૨૨.૮૨,  વિષ્ણુ પુરાણ  ૫.૧.૩૬, બ્રહ્મવૈવર્ત પુરાણ  ૧૪.૬૪

અન્ય:

મહાભાષ્ય પાશપાશણિક, કથક સંહિતા ૪૦,૭, સાયણચાર્યનું અથર્વ ભાષ્ય ૧૯.૯.૧૨,  બૃહદારણ્યવાર્તિકસાર (૨.૪), સર્વાનુક્રમાણિભૂમિકા, રામાયણ ૩.૨૮

શંકરાચાર્યે પણ ચાર વેદ સંહિતાઓને જ વેદ માન્યા છે. –“ચતુવિર્ધ મંત્રજાત્:” (શંકરાચાર્યે: બૃહદારણ્યક ભાષ્ય ૨.૪.૧૦)

૬. સ્વયં બ્રાહ્મણ ગ્રંથો પણ પોતે વેદ છે એવો દાવો કરતા નથી.

૭. શતપથ બ્રાહ્મણ કહે છે કે વેદોમાં ૮.૬૪ લાખ મૂળાક્ષર છે. જો બ્રાહ્મણ ગ્રંથોની ગણના વેદોમાં થતી હોત તો આ મૂળાક્ષરોની સંખ્યા ઘણી વધારે હોત.

૮. માત્ર વેદ મંત્રો જ જટા, માલા, શિખા, રેખા, ધ્વજ, દંડ, રથ અને ધન પાઠની વિધિઓ દ્વારા સુરક્ષિત રાખવામાં આવ્યાં છે. બ્રાહ્મણ ગ્રંથોના સંરક્ષણ માટે આવો કોઈ પ્રયાસ થયો નથી.

૯. કેવળ મંત્રો માટે જ “સ્વર ભેદ અને માત્રાઓનો” ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. બ્રાહ્મણ ગ્રંથો માટે નહીં.

૧૦. દરેક મંત્રનો પોતાનો વિશિષ્ટ ઋષિ, દેવતા, છંદ અને સ્વર છે. બ્રાહ્મણ ગ્રંથોમાં આમ નથી.

૧૧. યજું: પ્રતિશાખ્યમાં કહ્યું છે કે, મંત્રોની પહેલાં “ઓમ્” અને બ્રાહ્મણ શ્લોકોની પૂર્વ “અથ” બોલવું જોઈએ. આવું જ ઐતરેય બ્રાહ્મણમાં પણ કહ્યું છે.

૧૨. બ્રાહ્મણ ગ્રંથોમાં સ્વયં તેના લેખક વિષે લખવામાં આવ્યું છે. મંત્રોની વ્યાખ્યા કરતી વખતે ઘણાં સ્થાને કહેવામાં આવ્યું છે કે: “નત્ર તિરોહિતમિવસ્તિ” –  અમે સરળ ભાગોને છોડીને માત્ર સમજવામાં કઠીન એવા ભાગોનું જ વ્યાખ્યાન કર્યું છે.

સંદેહ: જ્યારે પુરાણોનો અર્થ વેદ વ્યાસ દ્વારા રચિત ૧૮ પુરાણો સાથે છે તો પછી પુરાણોને બ્રાહ્મણ ગ્રંથો કેવી રીતે કહી શકાય?

૧. આમ સંદેહ કરવાનું કોઈ કારણ નથી. પુરાણનો અર્થ “પુરાતન” અથવા તો “જૂનું” એવો થાય છે. અને આ નવા પુરાણો તો આધુનિક સમયમાં લખવામાં આવ્યાં છે.

૨. તૈતરીય આરણ્યક ૨.૯ અને આશ્વલાયન ગૃહ્યસૂત્રમાં સ્પષ્ટ વર્ણન છે કે બ્રાહ્મણ ગ્રંથોને ઇતિહાસ, પુરાણ, કલ્પ, ગાથા અનેનારાશંસી તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

૩. આચાર્ય શંકરાચાર્ય પણ બૃહદારણ્યક ઉપનિષદ૨.૪.૧૦ ના ભાષ્યમાં પણ આમ જ કહે છે.

૪. તૈતરીય આરણ્યક ૮.૨૧ ના વ્યાખ્યાનમાં સાયણચાર્યે પણ આમ જ કહ્યું છે.

૫ ઘણાં પ્રાચીન માનવામાં આવતા એવા શતપથ બ્રાહ્મણ ૧૩.૪૩.૧૩ માં પુરાણોને અશ્વમેઘ યજ્ઞના નવમાં દિવસે સાંભળવાનો આદેશ છે. હવે જો પુરાણોનો અર્થ નવા બ્રહ્મવૈવર્ત વગેરે પુરાણોથી હોય તો પછી રામ અને શ્રી કૃષ્ણ અશ્વમેઘ યજ્ઞના નવમાં દિવસે કયા પુરાણો સાંભળ્યાં હતા? વેદ વ્યાસના જન્મના ઘણાં વર્ષો પહેલાં બ્રાહ્મણ ગ્રંથો લખવામાં આવ્યાં હતા. આ નવા પુરાણો ખોટી રીતે વેદ વ્યાસ પર થોપવામાં આવ્યાં છે. જો આપણે બ્રહ્મવૈવર્ત વગેરે પુરાણોનો ઊંડાણમાં અભ્યાસ કરીશું તો ખ્યાલ આવી જશે કે યોગ દર્શન પર ભાષ્ય લખનાર યોગી આ પુરાણોની રચના ન કરી શકે.

સંદેહ: વેદોમાં પણ ઇતિહાસ છે. યજુર્વેદ ૩.૬૩ મંત્રમાં જમદગ્નિ અને કશ્યપ ઋષિઓના નામ આવે છે. બ્રાહ્મણ ભાગની જેમ ઘણાં વૈદિક મંત્રો પણ ઐતિહાસિક પુરુષો વિષે કહે છે.

૧. એમ ભ્રમ કરવાનું કોઈ કારણ નથી. જમદગ્નિ અને કશ્યપ જેવા નામો કોઈ દેહધારી મનુષ્યોના નામ નથી. નેત્રથી મનુષ્ય જુવે છે અને પછી જાણે છે માટે આંખને જમદગ્નિ કહે છે અને પ્રાણને કશ્યપ કહે છે. (શતપથ)

૨. આવી રીતે વેદોમાં આવેલા બધાં જ નામ ગુણવાચક છે. પાછળથી લોકોએ આ ગુણવાચક શબ્દોને પોતાના નામ તરીકે લીધા. જેમ કે મહાભારતમાં આવેલ “લાલ” અને “કૃષ્ણ” – “અડવાણી” ન હોય શકે અને શંકરાચાર્ય દ્વારા વર્ણિત “માયા” શબ્દ આજની “માયાવતીને” સંબોધતો નથી. વેદમાંના શબ્દોની સાથે પણ આમ જ છે.

સંદેહ: વેદોની શાખાઓ વિષે શું? વેદોની ૧૧૩૧ શાખાઓ છે તેમ માનવામાં આવે છે. જેમાંની ઘણી લુપ્ત થઇ ગઈ છે. તો પછી એમ કેવી રીતે માની લેવામાં આવે કે વેદ આદિકાળથી તેના મૂળ સ્વરૂપમાં યથાવત છે?

૧. વેદોની શાખાઓ સ્વયં વેદ સંહિતાઓ નથી. વેદોને યોગ્ય રીતે સમજવા અને તેનું અધ્યયન અને વ્યાખ્યા કરવા માટે વેદોની શાખાઓ બનાવવામાં આવી. સમય સમય પર પ્રચલિત પ્રણાલીઓ અનુસાર વેદ મંત્રોનો સરળ અર્થ કરવા માટે વેદોની આ શાખાઓ મૂળ વેદ મંત્રોમાં પરિવર્તન કરતી રહે છે. આવી જ રીતે કોઈ ખાસ યજ્ઞ માટે અથવા તો અન્ય કારણવશ વેદોની આ શાખાઓ મૂળ વેદ મંત્રોના ક્રમને આગળ પાછળ કરતી રહે છે. કેટલીક શાખાઓ વેદ મંત્રો અને બ્રાહ્મણ ગ્રંથોનું મિશ્રણ છે.

૨. મૂળ વેદ મંત્ર સંહિતાઓ – ઋગ, યજુ, સામ અને અથર્વ – અપૌરુષય છે. એટલે કે ઈશ્વર્કૃત છે. વેદોની શાખાઓ અને બ્રાહ્મણ ગ્રંથો મનુષ્યકૃત છે. આથી આ ગ્રંથોને ત્યાં સુધી જ પ્રમાણિક માનવા કે જ્યાં સુધી તેઓ વેદો સાથે એકમત થાય છે.

૩. મૂળ ચાર વેદ સંહિતાઓ જ પરંપરાગત તેના મૂળ સ્વરૂપમાં સચવાયેલી છે અને વિદ્વાનોએ પણ આના પર જ પોતાના ભાષ્યોની રચના કરી છે.

સંદેહ: ઉપનિષદ, ઉપવેદ, ગીતા જેવા ગ્રંથો વિષે શું? શું તે ઈશ્વર્કૃત નથી?

આપણે આ ગ્રંથોને આપણાં ઋષિઓની એક મહાન ઉપલબ્ધી ગણી શકીએ. પણ આ ગ્રંથો વેદોની બરોબરી ન કરી શકે. કારણ કે વેદ ઈશ્વર્કૃત છે જયારે આ ગ્રંથો મનુષ્યકૃત!

જો આ ગ્રંથો પણ વેદની જેમ ઈશ્વર્કૃત હોય તો આ ગ્રંથોનું પણ સંરક્ષણ વેદોની જેમ થયું હોત. આ ગ્રંથોમાં પણ ચાર સંહિતાની જેમ કોઈ પરિવર્તન કે બદલાવ ન આવ્યો હોત. પણ આ મનુષ્યકૃત ગ્રંથોમાં આવી એક પણ વિશેષતા જોવા મળતી નથી.

આથી આ મનુષ્યકૃત ગ્રંથોમાંના વેદાનુકુલ ભાગનો જ સ્વીકાર કરવો જોઈએ અને બાકીના વેદ વિરુદ્ધ ભાગને પ્રમાણિક ન માની તેનો અસ્વીકાર કરવો જોઈએ. કારણ કે વેદ ઈશ્વરકૃત હોવાથી તે અંતિમ પ્રમાણ છે. અને ઈશ્વરથી મહાન કોઈ નથી.

ઉપનિષદ, ઉપવેદ, ગીતાઉપરાંતવિશ્વના બીજા ગ્રંથો માટે પણ આ જ સિદ્ધાંત લાગુ પડે છે. આપણી સંસ્કૃતિના ભાગ માનવામાં આવતા અન્ય ગ્રંથો પણ એમ જ કહે છે કે વેદો જ સર્વોત્તમ સત્ય અને અંતિમ માપદંડ છે.

સંદેહ: પણ વેદોમાંતો માત્ર વિવિધ કર્મકાંડ, સંસ્કાર વિધિઓ અને ઈશ્વર ઉપાસના પદ્ધતિઓની જ વાત છે. તો શું આપણે તત્વજ્ઞાન અને બીજા વ્યવહારિક જ્ઞાન માટે અન્ય ગ્રંથોની જરૂર નથી?

૧. જે લોકોએ વેદોનું અધ્યયન કદી કર્યું નથી તેમના દ્વારા ફેલાવવામાં આવેલી આ ખોટી માન્યતા છે.

૨. આપણી સંસ્કૃતિના બધાં જ ગ્રંથકારો પોતાની રચનાઓને વેદ આધારિત જ બતાવે છે. તેઓ વેદોને જ સર્વ સત્ય વિદ્યાઓનો સ્ત્રોત માને છે.

૩. ઉપનિષદ અને ગીતા જેવા અન્ય દાર્શનિક ગ્રંથોનો સ્ત્રોત પણ વેદ જ છે. આ બધાં ગ્રંથો વેદ અને સત્ય વિદ્યાઓને સમજવા માટે ઉપયોગી છે, પણ આ મનુષ્યકૃત ગ્રંથોમાં એવું કશું જ નવીન નથી કે જે વેદોમાં પહેલેથી સમાવિષ્ટ ન હોય. અગાઉ જણાવ્યાં પ્રમાણે વેદ એ અંતિમ પ્રમાણ અને માપદંડ છે. મનુષ્યકૃત ગ્રંથો તો વેદ સુધી પહોચવાની સીડી માત્ર જ છે. પણ આપણે એ વાતથી સાવધાન રહેવું જોઈએ કે આમાંની કોઈ સીડી આપણને વેદોથી દુર તો નથી લઇ જતી ને!

૪. વેદોમાં એક અને માત્ર એક જ સર્વવ્યાપક ઇશ્વરની ઉપાસનાનું વચન છે. વેદોમાં ભાગ્યે જ કોઈ કર્મકાંડની વાત છે, કારણ કે વેદોમાં માત્ર શાશ્વત જ્ઞાન સમાવિષ્ટ છે. એ દુઃખની વાત છે કે પથભ્રષ્ટ લોકોએ પોતાના સ્વાર્થની પુરતી માટે વેદોના વિષયોને લઈને ખોટી માન્યતાઓ ફેલાવી છે.

વેદ અને અન્ય ગ્રંથમાં જ્યાં પરસ્પર વિરોધ આવે ત્યાં વેદ જ પ્રમાણ માનવા. કારણ કે ચારેય વેદ વિદ્યાધર્મ યુક્ત, ઈશ્વરપ્રણિત, જ્ઞાનપૂર્ણ અને સ્વત: પ્રમાણ છે. તેના પ્રમાણ હોવામાં અન્ય કોઈ ગ્રંથોની અપેક્ષા નથી. જેમ સૂર્ય કે દીપક પોતાના સ્વરૂપમાં પોતે પ્રકાશક હોય છે અને પૃથ્વી વગેરેના પ્રકાશક હોય છે, તેમ ચાર વેદ છે.

આ બધાં પૂર્વગ્રહોથી ઉપર ઉઠી, વેદ જ્ઞાની બની, વેદ વિદ્યા રૂપી સત્યનો પ્રચાર કરવો એ આપણું પરમ કર્તવ્ય છે.

યજુર્વેદમાં કેટલાક મહત્વપૂર્ણ શબ્દોની સમીક્ષા

યજુર્વેદમાં કેટલાક મહત્વપૂર્ણ શબ્દોની સમીક્ષા


વેદોમાં હિંસાપરક પ્રક્રિયા નો નિષેધ -યજુર્વેદમાં કેટલાક મહત્વપૂર્ણ શબ્દોની સમીક્ષા
વેદોમાં હિંસાપરક પ્રક્રિયા નો નિષેધ -યજુર્વેદમાં કેટલાક મહત્વપૂર્ણ  શબ્દોની સમીક્ષા  
આજે વિધિ ની વક્રતા એ છે કે આપણે આપણી જાતને હિંદુ કહેવડાવીએ છીએ પણ અને એવું સમજીએ છીએ કે રોજ સવારે અને સાંજે ઘરમાં દીવો - અગરબત્તી કરી દીધા ભાગનની મૂર્તિ કે ફોટા પર ફૂલ ચઢાવી દીધા એટલે આપનું હિન્દુત્વ સાબુત આપણે હિંદુ તરીકેની ફરજ પૂરી કરી દીધી . આ થી વધી આપણે કોઈ મંદિરમાં જઈ સોમવારે શંકર ભગવાનને દૂધ અને પાણી રેડી દીધું, ગુરુવારે શ્રી જલારામ બાપાના કે શ્રી સાઈ બાબા ના મંદિરમાં જઈએ શનિવારે હનુમાનજી ને તેલ અડદ અને આંકડો ચઢાવ્યા એટલે આપણી ફરજ પૂરી .
નાં નાં અને નાં ફરજ અહી પૂરી થતી નથી કારણ આપણે કેટલા ને ખબર છે કે યજ્ઞ કેવી રીતે થાય પૂજા કેવી રીતે થાય એને વિશેની જે ખોટી માન્યતાઓ છે જેને આપના કરતા હિંદુ ધર્મ સિવાયના લોકો એની મજાક કરે છે કે તમારે તો આમ તમારે તો તેમ . આવા સમયે આપ શું કરી શકો કઈ ની અને પછી ગાળો દેવાની આપના વિદ્વાનો ને આપના શાસ્ત્રોને પણ કોઈ વાર એ શું છે વાસ્તવિકતા શું છે એને સમજવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે ? મોટા ભાગના લોકો નાં માજ જવાબ આપશે . એનું એકજ કારણ છે આપણે હંમેશા બધી વસ્તુ તૈયાર લેવાની અડત પાડી દીધી છે, કથાકારો સંતો જે કહેશે એને માની લેવાનું અંધાલા થઈને શા માટે એ વાતો નો યથાર્થ શું છે એ જાણવાનો પ્રયત્ન નથી કરતા .
આજે  હું અહી એક પ્રયાસ કરું છું કે અમુક બાબતો જેવી કે આજકાલ સંપૂર્ણ વિશ્વમાં લોકો શાકાહાર તરફ વળી રહ્યા છે ત્યારે આપણે મોટે પાયે માંસાહારને સ્વીકારી રહ્યા છીએ અને જ્યારે એ વિષે કશું કહેવામાં આવે ત્યારે એવો તર્ક આપવામાં આવે કે આપના શાસ્ત્રો માં પણ લખ્યું છે કે યજ્ઞો માં અને આપના પૂર્વજો પણ માંસાહાર કરતા હતા જે તદ્દન જુઠ્ઠાણું છે એ શું છે એ વિષે થોડી જાણકારી આપવાનો પ્રયાસ કરીશ આશા છે તમે એને વાંચશો અને સમજવાનો પ્રયત્ન કરશો .


યજુર્વેદમાં કેટલાક મહત્વપૂર્ણ શબ્દોની સમીક્ષા ભાગ -- 1
યજુર્વેદમાં કેટલાક મહત્વપૂર્ણ  શબ્દોની સમીક્ષા ભાગ -- 1
          લૌકિક સંદર્ભમાં સંજ્ઞાઓ, સંબોધનોનો મોટો ભાગનો ઉપયોગ, વ્યક્તિ પરાક અથવા જતીપારક થાય છે . જેમ કે 'ઇન્દ્ર' થી કોઈ વ્યક્તિ અથવા દેવતાનું નામ અને 'ગૌ' અથવા 'અશ્વ' થી, જાતી વિશેષવાળા  પશુઓના નામની જાણકારી મળે છે, પરંતુ વેદનો ક્રમ એનાથી જુદો છે . ત્યાં સંજ્ઞાઓ ગુનાવાચક યા ભાવવાચક અર્થોમાં વપરાય છે . વ્યક્તિ અથવા જાતિવાચક અર્થ એના માટે તો થઇ શકે છે પરંતુ એ અર્થ, વેદમંત્રોના સ્વાભાવિક પ્રવાહમાં સ્થાપિત થઇ શકતા નથી .
          યજુર્વેદમાં સ્થાને-સ્થાને દેવતાઓ, ગૌ, અશ્વ, વાજી, અજા, આવી, ઇષ્ટકા વગેરે સંબોધનો વપરાયા છે . એ બધા અનેકાર્થક શબ્દ છે, તથા એમના જો ગુણ કે ભાવ પરાક અર્થ લેવામાં આવે, વ્યક્તિ અથવા વસ્તુપરક અર્થોનો પૂર્વાગ્રહ ન રાખવામાં આવે, તો વેદમંત્રોના અર્થ વધારે સ્વાભાવિક અને ગરિમામય બની જાય છે . કેટલાક સમીક્ષાત્મક ઉદાહરણો દ્વારા આ તથ્ય સુવિધાપૂર્વક સમજી શકાય છે .
દેવતા-
          આજની ધારણા એવી છે કે, ઇન્દ્ર, યમ, વિષ્ણુ, રુદ્ર વગેરે કોઈ સુક્ષ્મ દેહધારી દેવતા છે . પૌરાણિક સંદર્ભમાં એ માનવામાં આવે તો બરાબર પણ છે, પરંતુ વેદમાં તો એમને વિશિષ્ટ શક્તિધારાઓ - દિવ્ય પ્રવૃત્તિઓના રૂપમાં લેવામાં આવેલ છે .
          કોઈ પ્રતિભાશાળી વ્યક્તિ ઘરમાં સ્વામી, કાર્યક્ષેત્રમાં ડોક્ટર અથવા વકીલ તથા રમતના મેદાનમાં ખેલાડી અથવા કેપ્તાન્ના સંબોધનથી બોલાવી શકાય છે . એકજ વ્યક્તિને માટે અલગ અલગ સંબોધન ખોટા કહી શકાતા નથી, એ પ્રમાણે વેદમાં એકજ શક્તિધારાને  વિભિન્ન ભૂમિકાઓમાં વિભિન્ન દેવ્પારક સંબોધનથી સંબોધિત કરવામાં આવે છે . જેમ સૂર્યને ક્યાંક ઇન્દ્ર (સૌરમંડળને બાંધીને રાખનારા) ક્યાંક પૂષા (પોષણ આપનાર), ક્યાંક રુદ્ર (તેજથી રડાવનારા) કહેવામાં આવે છે, તો કોઈપણ સંબોધન અનર્થક નહિ કહેવાય, અગ્નિને અનેક જગ્યાએ 'જાતાવેધ' (ઉત્પન્ન કરવાના વિશેષજ્ઞ), ક્યાંક પૂષા (પોષણ દેનાર). ક્યાંક યમ (અનુશાસન બનાવનાર) કહેવામાં આવેલ છે . બધા સંબોધન યુક્તિ સંગત છે .
          દેવતાઓને પ્રાણની વિભિન્ન ધારાઓના રૂપમાં માનવામાં આવેલ છે . - प्राणा वै देवा मनुजाताः (मनोजाता मनोयुजः) (તૈતરીય સંહિતા 6.1.4.5; કાઠક સંહિતા 2.3.5) પ્રાનાજ દેવગણ છે, (જે) માંથી ઉત્પન્ન અને એની સાથે સંયુક્ત છે . प्राणा वै देवा धिष्ण्यास्ते हि सर्वा धिया इष्णन्ति (શતપથ બ્રાહ્મણ 7.1.1.24) 'પ્રાણ' જ ધિષ્ણય દેવ છે, કારણ કે, આ (પ્રાણ) બુધ્ધીઓને પ્રેરિત કરે છે . प्राणा वै देवा द्रविणोदाः (શતપથ બ્રાહ્મણ 6.7.2.3) ધન આપનારા દેવ આ પ્રાણ છે . प्राणा वै मरीचिपाः | तानेव प्रीणाति (કાઠક સંહિતા 27.1) પ્રાનાજ તેજસ નું રક્ષણ કરનારા છે (અને) એમનેજ  પ્રસન્નતા (સમૃદ્ધિ) પ્રદાન કરે છે . प्राणेन वै देवा अन्न्मदन्ति | अग्निरु देवानां प्राणः (શતપથ બ્રાહ્મણ 10.1.4.12) પ્રાણના માધ્યમથી દેવગણ અન્ન ગ્રહણ કરે છે . 'અગ્નિ' દેવોનો પ્રાણ છે . प्राणैर्वे देवा स्वर्गं  लोकमायन् (જૈમિનીયશતપથ બ્રાહ્મણ 14.6. બ્રાહ્મણ 2.301) પ્રાણો દ્વારાજ દેવગણ સ્વર્ગમાં પહોંચ્યા . प्राण एव सविता (શતપથ બ્રાહ્મણ 12.9.1.16) પ્રાણજ  સવિતા છે .ऐनद्रः खलु दैवतया प्राणः (તૈતરીય સંહિતા 6.3.11.2) દેવતાના રૂપમાં પ્રાણ જ ઇન્દ્ર છે . प्राणेन यज्ञः सन्नतः (મૈત્રાયણી સંહિતા 4.6.2) પ્રાણના દ્વારાજ સતત યજ્ઞ ચાલતો રહે છે . तस्मात्  प्राणा देवताः (શતપથ બ્રાહ્મણ 7.5.1.21). એટલા માટે પ્રાણજ  દેવ છે . प्राणो वै रुद्राः (જૈમિનીય ઉપનિષદ બ્રાહ્મણ 4.2.1.6) પ્રાણ જ રુદ્ર છે . प्राणा वै साध्या देवाः (શતપથ બ્રાહ્મણ 10.2.2.3) પ્રાણ જ સાધ્ય દેવ છે . प्राणो वै ब्रह्म (શતપથ બ્રાહ્મણ 14.6.10.2) પ્રાણ જ બ્રહ્મ (વ્યાપક શક્તિ) છે .
          વેદમાં યજ્ઞીય ઉપકરણો (સાધનો) ને પણ, દેવ્પારક સંજ્ઞા આપી છે . ઉપકરણો માં રહેલ વિશેષતાના રૂપમાં, એ એક વિશિષ્ટ ચેતનાશક્તિ નાં દર્શન કરે છે . એજે ચેતનશક્તિ એમને , અનેક સ્થળો પર સમ્વ્યાપ્ત દેખાય છે . જે હોય તે, પણ તેઓ એ દેવશક્તિનો મહિમા વ્યક્ત કરવા લાગે છે . જેમકે 'ઈષ્ટિકા' નો સીધો અર્થ છે - ઈંટ, પરંતુ વેદની દ્રષ્ટિમાં 'ઈષ્ટિકા' કોઈપણ નિર્માણનું એકમ છે . तत् यदिष्टात्   समभवस्तस्माद्  इष्टकाः (શતપથ બ્રાહ્મણ 6.1.2.22) જોકે તે ઇષ્ટ (ચેતના અથવા પદાર્થ) થી બનેલ છે, એટલે ઇષ્ટકા છે . અન્ન થી શરીર બને છે, એટલા માટે 'अन्नं वा इष्टकाः' (તૈતરીય સંહિતા 5.6.2.5) અન્ન ઇષ્ટકા છે .  વર્ષના નિર્માણમાં દિવસ-રાત્રી ઇષ્ટકારૂપ છે, अहो रात्राणि वाइष्टकाः (શતપથ બ્રાહ્મણ 9.1.2.18) વગેરે .
          આ રીતે 'યૂપ'  'વનસ્પતિ દેવ'  'ઉપયામ-પાત્ર' વગેરે બધામાં દેવશાક્તિઓને  સમાએલી જોઇને, એમને વેદમાં દેવપરક  સંબોધન આપવામાં આવેલ છે . મંત્રોનો બરાબર-સાચો-ભાવ સમજવા માટે, ઋષિઓની ઉક્ત ગહન દ્રષ્ટિને પણ, ધ્યાનમાં રાખવી આવશ્યક છે .


-- મુલે વેદમુર્તી તપોનિષ્ઠ પં  શ્રી રામ શર્મા આચાર્ય દ્વારા લખેલ યજુર્વેદ સંહિતા ની  ભૂમિકા માં થી સાભાર 


-----------------------------------------------------------------------------------------------



યજુર્વેદમાં કેટલાક મહત્વપૂર્ણ શબ્દોની સમીક્ષા ભાગ --2
યજુર્વેદમાં કેટલાક મહત્વપૂર્ણ  શબ્દોની સમીક્ષા ભાગ --2 
          ગૌ, અશ્વ, આવી વગેરે પશુપરક  સંબોધનો ના સંબંધમાં પણ આ રીતેજ વિચાર કરવાનો હોય છે . જેમકે ----
ગૌ --
          વેદમાં ગૌ (ગાય) સંબોધન પોષણ પ્રદાયક દિવ્ય શક્તિઓને માટે વપરાયું છે . પશુરુપ્માં 'ગૌ' ઉપર પણ આ પરિભાષા સારી રીતે લાગુ પડે છે, પરંતુ વેદના ગૌપરક સંબોધનને, વ્યાપક અર્થમાજ લેવું પડશે .
જેમકે - इमे लोका गौः (શતપથ બ્રાહ્મણ 6.5.2.17) આ લોક ગૌ કહેવામાં આવે છે . अन्तरिक्षं गौः (ઐતરેય બ્રાહ્મણ 4.15) અંતરીક્ષ ગૌ કહેવામાં આવેલ છે . गावो वा आदित्यः (ઐતરેય બ્રાહ્મણ 4.17)  ગાયજ આદિત્ય છે . अन्नं वै गौः (તૈતરીય બ્રાહ્મણ 3.9.8.3) અન્ન જ ગાય છે . यज्ञो वै गौः (તૈતરીય બ્રાહ્મણ 3.9.8.3) યજ્ઞ જ ગાય છે . प्राणो हि गौः (શતપથ બ્રાહ્મણ 4.3.4.25) પ્રાણ જ ગાય છે . (ગોપથ બ્રાહ્મણ 2.3.19)  वैश्वदेवी वै गौः વૈશ્વદેવી (સંપૂર્ણ દૈવી શક્તિઓનો પુંજ) ગાય છે .  अग्नेयो वै गौः (શતપથ બ્રાહ્મણ 7.5.2.19) અગ્નિથી ઉત્પન્ન (યજ્ઞીય ઉર્જા) જ ગાય છે . 
          યજુર્વેદ 13.49 માં ઋષિ પ્રાર્થના કરે છે 'હે અગ્ને! સેંકડો, હજારો ધારાઓથી, લોકોની વચ્ચે ધૃત (તેજસ) ને સ્રવિત કરનારી, પરમ વ્યોમમાં રહેલી અદિતીરૂપ આ 'ગૌ' ને આપ હાની ન પહોંચાડો। ચોખ્ખુજ છે કે, પરમ વ્યોમમાં રહેલ સહસ્ર ધારાઓમાં દિવ્ય પોષણ આપનારી 'ગૌ' (ગાય) કોઈ પશુ નહિ, પ્રકૃતિની પોષણ ક્ષમતા જ કહી શકાય છે . ઋષિ ઈચ્છે છે કે, અગ્નિ (ઉર્જા) નો આવો પ્રયોગ ન થાય કે, જેનાથી પ્રકૃતિની પોષણ-ક્ષમતા પર ખરાબ અસર પડે . જે હોય તે, વેદમાં ગાય સંબોધનનો અર્થ, પ્રોયાગવિશેષને અનુરુપાજ કરવો ઇષ્ટ છે -- અભીષ્ટ છે .

-- મુલે વેદમુર્તી તપોનિષ્ઠ પં  શ્રી રામ શર્મા આચાર્ય દ્વારા લખેલ યજુર્વેદ સંહિતા ની  ભૂમિકા માં થી સાભાર

------------------------------------------------------------------------------------------------



યજુર્વેદમાં કેટલાક મહત્વપૂર્ણ શબ્દોની સમીક્ષા ભાગ --3
યજુર્વેદમાં કેટલાક મહત્વપૂર્ણ  શબ્દોની સમીક્ષા ભાગ --3
અશ્વ ---
          અશ્વ સમ્બોધન લૌકિક સંદર્ભમાં ઘોડાસને માટે વપરાય છે . પરંતુ ગુનાવાચક સંજ્ઞા રૂપમાં એનો અર્થ થાય છે ' अश्नुते अध्वानम् '  (તીવ્ર ગતિવાળો ) 'अश्नुते व्याप्नोति' (ઝડપથી સર્વત્ર સંચારિત થનારો) તથા  'बहु अश्नातिति अश्वः' (ઘણો આહાર કરનારો હોવાથી અશ્વ સંજ્ઞા આપવામાં આવે છે) વગેરે .
          આ પરિભાષા અનુસાર વેડે કિરણોને, અગ્નિને, સૂર્યને, અને ત્યાં સુધીકે ઈશ્વરને પણ, અશ્વની સંજ્ઞા આપેલી છે . જુઓ -- 'सौर्योवा अश्वः'  (ગોપથ બ્રાહ્મણ  2.3.19) સૂર્યનું સુર્યત્વ (તેજ) અશ્વ છે . 'अग्निर्वा अश्वः' (શતપથ બ્રાહ્મણ 3.6.2.5) આગ્ની  અશ્વ છે . 'अश्वो न देववाहनः' (ઋગ્વેદ 3.27.14) અશ્વ (અગ્નિ) દેવોનું વાહન છે . 'असौ वा आदित्योश्वः'  (તૈતરીય બ્રાહ્મણ 3.9.2.3.2) આ આદિત્ય અશ્વ છે . 'अश्वो यत् ईश्वरो वा अश्वः' (શતપથ બ્રાહ્મણ 13.3.3.5) 'આખા - સંપૂર્ણ - સંસારમાં સંચારિત થવાના કારણે, ઈશ્વર પણ અશ્વ છે .
          બૃહદારણ્યક ઉપનિષદ (1.1.1) માં કહેવામાં આવેલ છે--- 'ઉષા' યજ્ઞ સંબંધી અશ્વનો શીરોભાગ છે, સૂર્ય આંખો છે, વાયુ પ્રાણ છે,વૈશ્વાનર અગ્નિ એનું ખુલ્લું મુખ છે, અને સંવત્સર યજ્ઞીય અશ્વનો આત્મા છે . દ્યુ લોક એનો પૃષ્ઠ ભાગ છે, અંતરીક્ષ ઉદાર છે, પૃથ્વી પગ રાખવાનું સ્થાન છે, દિશાઓ પાર્શ્વ ભાગ છે, દિશાના ખુણાઓ પાંસળીઓ છે, ઋતુઓ અંગ છે, માસ અને અર્ધ્માસ, પર્વ (સંધીસ્થાન) છે, દિવસ અને રાત્રી પ્રતિષ્ઠા (પગ) છે . નક્ષત્ર હાડકા છે . આકાશ (આકાશાસ્થ મેઘ) માંસ છે-- એમનું બગાસું ખાવું , વીજળીનું ચમકવું છે, અને શરીર હલાવવું મેઘનું ગર્જન છે . આ ઉપનિષદ વાકાનથી શું 'અશ્વ' નામનું કોઈ પશુ હોઈ શકે? જરૂર આ અશ્વ સંબોધન, કોઈ પશુને માટે નહિ, સૂર્યના તેજ અથવા યજ્ઞીય ઉર્જાને માટે જ હોય શકે છે . એ રીતે 'अय - सोमो वृष्णो अश्वस्य रेतो' (યજુર્વેદ 23.62) આ સોમ વર્ષણ વૃષ્ટિ કરનારા અશ્વનું રેતસ્ (તેજ) છે . આ ઉક્તિમાં 'અશ્વ' સૂર્ય અથવા મેઘને જ કહી શકાય છે .
          ઘોડા માટે પ્રયુક્ત બીજું સંબોધન પણ વેદમાં છે, [અરંતુ એ બધા ગુણવાચક સંજ્ઞાના રૂપમાં, વ્યાપક અર્થોમાજ વપરાય છે . જેમકે-- અર્વા અથવા અર્વન્ નો અર્થ થાય છે --ચંચળ . 'વાજી' નો અર્થ થાય છે-- વીર્યવાન્ . 'અત્ય' નો અર્થ થાય છે-- અતિક્રમણ કરી નાખનારા, ઓળંગી જનારા . આ બધા સંબોધન અગ્નિને માટે વપરાય છે . 'अग्निर्वा अर्वा' (તૈતરીય બ્રાહ્મણ 1.3.6.4) અગ્નિજ 'અર્વા' છે થી, આ ભાવ સ્પષ્ટ થાય છે .
          એ રીતેજ 'અજા'  બકરો નહિ પણ 'वाक् वा अजः' (શતપથ બ્રહ્માન 7.5.2.21) વાણી અજ છે 'आगनेयो  वा अजः' (શતપથ બ્રાહ્મણ 6.4.4.15) અગ્નિથી ઉત્પન્ન (ધુમ્ર વગેરે) અજ છે . 
          અવી 'ઘેટા' ને પણ કહે છે, અને રક્ષણ ક્ષમતા ને પણ . શતપથ બ્રાહ્મણ 6.1.2.33 માં કહેવામાં આવેલ છે કે, આ પૃથ્વી આવી છે, કારણ કે એ પ્રજાઓનું રક્ષણ કરે છે . યજુર્વેદ 1.3.44 માં ઋષિ કહે છે-- "હે અગ્નિદેવ ! ઉત્તમ આકાશમાં સ્થાપિત, વિભિન્ન રૂપોનું, નિર્માણ કરનારી, વરુણની નાભીરૂપ, ઊંચા આકાશથી ઉત્પન્ન અસંખ્યોનું રક્ષણ કરનારી, આ મહિમામયી 'અવિ' ને હિન્સિત નાં કરો ," ચોખ્ખુજ છે કે, ઉક્ત અવિ  'ઘેટું' નામનું  કોઈ પશુ હોઈ શકેજ નહિ . એને પૃથ્વીની રક્ષા કરનારું આયનોસ્ફિયર (અયનમંડળ ) અથવા પર્યાવરણ ની સુરક્ષાને પ્રાકૃતિક વ્યવસ્થા કહેવું, વધારે યુક્તિસંગત લાગે છે .
          આ રીતે, વેદને દ્રષ્ટીએ અનેક સંબોધનો-શબ્દોના અર્થ, આ ભાષાનુવાદમાં આવી દ્રષ્ટિ એ કરવામાં આવેલ છે,

-- મુલે વેદમુર્તી તપોનિષ્ઠ પં  શ્રી રામ શર્મા આચાર્ય દ્વારા લખેલ યજુર્વેદ સંહિતા ની  ભૂમિકા માં થી સાભાર 

-------------------------------------------------------------------------------------------



યજુર્વેદમાં કેટલાક મહત્વપૂર્ણ શબ્દોની સમીક્ષા ભાગ --4
યજુર્વેદમાં કેટલાક મહત્વપૂર્ણ  શબ્દોની સમીક્ષા ભાગ --4 
          વેદમાં 'મેધ' શબ્દ 'યજ્ઞ' નો પર્યાય છે . નિઘણ્ટુ માં યજ્ઞના 15 નામો આપવામાં આવેલ છે . એમાં 'અધ્વર' તથા 'મેધ' પણ ઉમેરેલા છે . 'અધ્વર' નો શાબ્દિક અર્થ કરવામાં આવે તો થાય છે-- 'ध्वरति वधकर्मा'  'न ध्वरः इति अध्वरः' અર્થાત હિંસાનો નિષેધ કરનારું કર્મ . 'મેધ'શબ્દનો ઉપયોગ ત્રણ સંદર્ભમાં કરી શકાય છે . (1) મેધા સંવર્ધન  (2) હિંસા  (3) સંગમ, સંગતીકરણ, એકીકરણ, સંગઠન . જે હોય તે, પણ યજ્ઞ જ્યારે 'અધવર' છે, તો એ પ્રકરણમાં 'મેધ' નો અર્થ હિંસા તો હોઈ શકેજ નહિ . 'મેધા' સંવર્ધન' અને સંગતીકરણ' નાં સંદર્ભમાંજ,લેવો ઉચિત છે . એ સર્વમાન્ય છે કે, વેદોનું ચાર ભાગોમાં સંપાદન 'વેદવ્યાસજી' એ કર્યું . તેઓ યજ્ઞમાં હિંસાનો નિષેધ કરતા સ્પષ્ટ લખે છે .
            सुरामत्स्या मधुमांसमासवं कृसरौदनम् |
                   धूर्तैः प्रवर्तितं ह्येतन्नैतद् वेदेषु कल्पितम् ||    
(મહાભારત શાંતિપર્વ 265.9)
          દારુ, માછલી, પશુઓનું માસ, દ્વિજાતીયોનું  (પક્ષીઓનું) બલિદાન વગેરે ઠગો દ્વારા યજ્ઞમાં ચાલુ થયું-- પ્રવાર્ત્યું, વેદોમાં આવી રીતનું વિધાન નથી . જે હોય તે પણ મેધનો હિંસાપરક અર્થ કરવાનો આગ્રહ કોઈપણ વિવેક્શીલે ન કરવો જોઈએ . યજ્ઞ જેવી પારમાર્થિક પ્રક્રિયાને આવા લાન્છાનથી દુર રાખાવીજ, ઘણું ઉચિત છે -- હિતકારક છે .
          યજુર્વેદતો યજ્ઞપરક કહેલો છે . દર્શપૂર્ણમાસ, સોમયજ્ઞ, અગ્નિષ્ટોમ, વાજપેય,રાજસૂય, સૌત્રાની, વગેરે યજ્ઞોમાં યજુર્મન્ત્રોનો વિનિયોગ થાય છે . 'મેધ' સંબોધન સહીત, જે યજ્ઞો નું પ્રકરણ એમાં છે એ છે -- અશ્વમેધ, પુરુષમેધ, સર્વમેધ તથા પિતૃમેધ વગેરે . એમાં પણ 'મેધ' નો હિંસાપરક  અર્થ સાબિત થતો નથી . અગર મેધનો અર્થ વધ હોય તો 'પિતૃમેધ' કેવી રીતે સંભવ છે? પિતૃઓના શરીરતો પહેલેથીજ પુરાં (સમાપ્ત) થઇ ગયેલા હોય છે . સર્વમેધમાં, આત્માને પરમાત્મામાં સમર્પિત કરીને, મુક્તિ પ્રાપ્ત કરવાને સર્વ્મેધ કહેવામાં આવેલ છે . પુરુષમેધમાં, આદર્શ સમાજ વ્યવસ્થા અંતર્ગત, કયા પ્રકારની વ્યક્તિને ક્યાં  નિયોજિત કરવામાં આવે, એનું વર્ણન છે .
          બત્રીસમા અધ્યાયમાં 'આલભન' શબ્દ નો ઉપયોગ થયો છે . મેધની જેમજ આલભન શબ્દનો પણ અર્થ વધ થાય છે, પરંતુ તેનો માન્ય અર્થ, પ્રાપ્ત કરવું, જોડાવું વગેરે પણ છે જે ગણો તે પણ 'અધવર' વધરહિત  યજ્ઞ કર્મમાં એનો પણ હિંસાપરક અર્થનો, આગ્રહ કરવો જોઈએ . આ સંદર્ભમાં સનાતની, આર્યસમાજી, બધી ધારાઓના વિદ્વાનો એકમત થઇ ચુક્યા છે કે 'મેધ' અને 'આલભન' નો હિંસાપરક  અર્થ યજ્ઞીય સંદર્ભમાં તો ન જ લેવાવો જોઈએ .

વેદ માતા ગાયત્રીની ઉત્પત્તિ - 1

વેદ માતા ગાયત્રીની ઉત્પત્તિ - 1


          વેદનો અર્થ  જ્ઞાન . જ્ઞાનના ચાર વિભાગ છે ૠક, યજુ:, સામ અને અથર્વ . કલ્યાણ પ્રભુપ્રાપ્તિ, ઈશ્વરદર્શન, દિવ્યત્વ, આત્મશાંતિ, બ્રહ્મનિર્માણ, ધર્મભાવના, કર્તવ્યપાલન, પ્રેમ, તાપ, દયા ઉપકાર, ઉદારતા સેવા આદિનો 'ૠક્' માં સમાવેશ્ગ થાય છે . પરાક્રમ, પુરુષાર્થ, સાહસ, વીરતા, રક્ષણ, આક્રમણ, નેતૃત્વ, યશ, વિજય, પદ, પ્રતિષ્ઠા એ બધા 'યજુ:' માં આવે છે . મનોરંજન, સંગીત, કળા, સાહિત્ય, સ્પર્શેન્દ્રીયોના સ્થૂળ ભોગોનું ચિંતન, પ્રિય, કલ્પના, રમતો, ગતિશીલતા, રૂચી, તૃપ્તિ આદિને 'સામ' માં સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે . ધન, વૈભવ, વસ્તુઓનો સંગ્રહ, શાસ્ત્ર, ઔષધી, અન્ન, વસ્ત્ર, ધાતુ, ગૃહ, વાહન આડી સુખસાધાનોની સામગ્રીઓ એ 'અથર્વ' નાં પ્રદેશમાં આવે છે .
          કોઈ પણ જીવતા પ્રાણી ને લો, એની સુક્ષ્મ અને સ્થૂળ, બહારની અને અંદરની ક્રિયાઓ અને કલ્પનાઓનું ગંભીર અને વૈજ્ઞાનિક વિશ્લેષણ કરો, તો તમને જણાશે કે આ ચાર ક્ષેત્રોમાં જ એની સમસ્ત ચેતના પરિભ્રમણ કરી રહી છે (1) ૠક-કલ્યાણ (2) યજું:-પૌરુષ (3) સામ-ક્રીડા (4) અથર્વ-અર્થ . આ ચાર દિશાઓ સિવાય પ્રાણીઓ ની ગ્યાન્ધારા બીજે ક્યાય પ્રવાહિત થતી નથી . ૠક્ ને ધર્મ, યજું: ને મોક્ષ, સામને કામ અને અઠર્વાને અર્થ પણ કહેવામાં આવે છે . એજ બ્રહ્માજીના ચાર મુખ છે . બ્રહ્માને ચતુર્મુખ એટલા માટે કહે છે કે, એ એકમુખ હોવા છતાં પણ ચાર પ્રકારની જ્ઞાનધારા નું નિષ્ક્રમણ કરે છે . વેદ શબ્દનો અર્થ છે 'જ્ઞાન' . એ રીતે એકજ છે, પરંતુ એક હોવા છતાં પણ પ્રાણીઓના અંતઃકરણ તે ચાર પ્રકારે જોવામાં આવે છે . એ માટે વેળા ને સગવડ ખાતર ચાર ભાગમાં વિભક્ત કરવામાં આવ્યા છે . ભગવાન વિષ્ણુની ચાર ભુજાઓ પણ એજ છે . આ ચાર વિભાગોને ક્રમ પ્રમાણે સમજાવવા ચાર આશ્રમો અને ચાર વર્ણોની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી છે . બાળક ક્રીડાવસ્થામાં, તરુણ અર્થાવસ્થામાં, વાનપ્રસ્થ પૌરુષાવસ્થામાં અને સન્યાસી કલ્યાણવસ્થામાં રહે છે . બ્રાહ્મણ ૠગ્ છે, ક્ષત્રીય યજું: છે, વૈશ્ય અથર્વ છે, શુદ્ર સામ છે . આ પ્રકારે વેદના ચાર ભાગ પાડવામાં આવ્યા છે .
           ચારે પ્રકારનું જ્ઞાન એકજ ચૈતાન્ય્શક્તિ નું પ્રસ્ફૂરણ છે . એને સૃષ્ટિના આરંભ માં જ બ્રહ્માજીએ ઉત્પન્ન કરી હતી અને એને જ શાસ્ત્રકારોએ ગાયત્રી એવું નામ આપ્યું છે . આ પ્રમાણે ચાર વેદની માતા ગાયત્રી થઇ . તેથી એને વેદમાતા પણ કહેવામાં આવે છે . જેમ જલતત્વ બરફ, વરાળ, (વાદળ, ઝાકળ આદિ) વાયુ (હાઈડ્રોજન, ઓક્શીજન) તથા પાતળા પાણીના રૂપમાં, એમ ચાર રૂપોમાં જોવામાં આવે છે, જેમ અગ્નિતત્વ જ્વાલા ગરમી, પ્રકાશ તથા ગતિના રૂપમાં જોવામાં આવે છે, એજ પ્રકારે એક 'જ્ઞાન ગાયત્રી' નાં ચાર રૂપોમાં દર્શન કરવામાં આવે છે . ચાર વેદો તો ગાયત્રી માતાના ચાર પુત્રો છે .
          આ તો થયું સુક્ષ્મ ગાયત્રીનું, સુક્ષ્મ વેદ્માતાનું સ્વરૂપ . હવે તેના સ્થૂળ રૂપનો વિચાર કરીશું . બ્રહ્માએ ચાર વેદની રચના કરતા પહેલા ચોવીસ અક્ષરોવાળા ગાયત્રી મંત્રની રચના કરી। એ એક મંત્ર્નેક એક અક્ષરમાં એવા સુક્ષ્મ તત્વો સમાવવામાં આવ્યા, જેમના પલ્લવિત થયા પછી ચાર વેદોની શાખા, પ્રશાખાઓ તથા શ્રુતિઓ ઉત્પન્ન થઇ . એક વડના બીજના  ગર્ભમાં વાળનું મહાન વૃક્ષ છુપાયેલું હોય છે . જ્યારે એ બીજ રોપના રૂપમાં ઉગે છે,  વૃક્ષના રૂપમાં મોટું થાય છે, ત્યારે એ અસંખ્ય ડાળીઓ, પાંદડા, ફળ ફૂલ આદિથી લડાઈ જાય છે . એ બધાનો એટલો મોટો વિસ્તાર થાય છે કે એ વિશાલ વૃક્ષ વાદ્બીજ્ના કરતા કરોડો, અબજો ગણું મોટું થાય છે . ગાયત્રીના 24 અક્ષરો પણ એવુજ બીજ છે, જે પ્રસ્ફુટિત થઈને વેદોના મહા વિસ્તારના રૂપમાં પ્રગટ થયું છે .
          વ્યાકરણ શાસ્ત્રનો ઉદ્ગમ શંકરજીના એ ચૌદ સુત્રો છે, જે એમના દમાંરુમાથી નીકળ્યા હતા . એક વાર મહાદેવજીએ આનંદમગ્ન થઈને પોતાનું પ્રિય વાદ્ય ડમરું વગાડ્યું . એ ડમાંરુ માથી  ચૌદ ધ્વની નીકળ્યા . એ (અ ઈ ઉ ણ, ૠલૃક્, એઓડ્, ઐઔચ, હયવરટ, લણ  વગેરે) ચૌદ સુત્રોને આધારે પાણીની મુનીએ  રચ્યું . એ રચના થયા પછી એની વ્યાખ્યાઓ થતા આજે એટલું મોટું વ્યાકારાન્શાસ્ત્ર તૈયાર થયું છે, જેનું એક મોટું સંગ્રહાલય બની શકે . ગાયત્રી મંત્રના ચોવીસ અક્ષરોમાંથી આ રીતે વૈદિક સાહિત્યના અંગઉપાંગો નો જન્મ થયો છે . ગાયત્રી સૂત્ર છે, તો વૈદિક ૠચાઓ એની વિસ્તૃત વ્યાખ્યાઓ છે . 
-----  (ગાયત્રી મહાવિજ્ઞાન - વેદમૂર્તિ તપોનિષ્ઠ પં શ્રીરામ શર્મા આચાર્ય )

।। अहं ब्रह्मास्मि ।।

।। अहं ब्रह्मास्मि ।।

नारायण । आप महामाक्य श्रवण करते है - " अहं ब्रह्मास्मि " ।
यदि हम इतना ही बोलेँ कि " अहं ब्रह्मास्मि " तो यह महावाक्य हुआ कि नहीँ हुआ ? नहीँ हुआ । अहं अस्मि अर्थात् मैँ हूँ । तो भगवन् , " मैँ हूँ " यह बात चीँटीको मालुम है कि नहीँ ? मच्छर को मालुम है कि नही ? नारायण , कोई छुता है तो क्योँ भागता है , कोई उड़ाता है तो क्योँ उड़ता है ? " मैँ हूँ " यस बात तो माथे के बालमेँ ( केशमेँ ) जो जुँए होती है उसे भी मालूम है , मच्छरको भी मालूम है , पागलको भी मालूम है , बेवकुफको मालूम है - " मैँ हूँ " यह तो सबको मालूम है । " अहं अस्मि " - यह वाक्य है कि नहीँ ? कि वाक्य तो है " यह मैँ हूँ " । अगर आपको इतनेसे ही संतोष हो जाये कि " मैँ हूँ " तो आपको यह कहना पड़ेगा कि जन्म होते हुए भी आप हैँ , मरण होते हुए भी आप हैँ । राग - द्वेष करते हुए भी आप हैँ।
" वेदान्त " यह नहीँ कहता है कि " मैँ हूँ " । यह वेदान्त - महावाक्य - जन्य अनुभवका उल्लेख नहीँ है। हमारे दिलमेँ यह अगर हो गया कि " मैँ हूँ " तो वेदान्त बोध हो गया ऐसा समझना गलत है । महावाक्य बोलता है - " अहं ब्रह्म अस्मि " । अब देखेँ , इसमेँ एक बात और आ गयी , " मैँ ब्रह्म हूँ " । कि आपका नाम एक तो पहले था " मैँ " और अब दूसरा नाम रख रहे हैँ - " ब्रह्म " , तो यह दूसरा नाम काहे को रख रहे हैँ " ब्रह्म " पहले तो ब्रह्म शब्दका अर्थ समझ ले मेरे - भाई । यदि " ब्रह्म " शब्दका अर्थ नहीँ समझेँगे तो - " मैँ का ब्रह्म समझना " व्यर्थ हो जायेगा ।
" ब्रह्म " शब्दका अर्थ - सत्य , ज्ञान , अनन्त " सत्य ज्ञानमनन्तं ब्रह्म " - यह ब्रह्म शब्दका अर्थ होता है । ब्रह्म किसे कहते है ? कि जो सत्य होवे अथात् जिसको कभी , कहीँ , कोई , किसी भी वस्तुमेँ " ना " ना बोल सके , उसका नाम हुआ सत्य , कभी अर्थात् किसी कालमेँ , कहीँ अर्थात् किसी स्थानमेँ , किसी अवस्थामेँ , कोई भी मनुष्य चाहे " आस्तिक " हो चाहे " नास्तिक " , चाहे वैदिक हो चाहे अवैदिक किसी भी प्रकारसे ना न कर सके , न समाधिसे , न विवेकसे , न उपासना से जिसे ना न कर सके , उसका नाम सत्य है । सत्य अर्थात् अबाध्य जिसके मिथ्यात्वका निश्चय न हो सके उसको सत्य बोलते है ।
" ज्ञान " का अर्थ है जो स्वयं प्रकाश है - सत्य होवे और जड़ होवे तो बोले कि नहीँ चैतन्य होना चाहिए। चैतन्य होवे और बाधित होवे , क्षणिक होवे तो ? कि नहीँ वह भी नही होना चाहिए , सत्य होना चाहिए।
" अनन्तं " अर्थात् देश - काल - वस्तुसे अपरिच्छन्न , परिपूर्ण , अविनाशी , अद्वय - ऐसी वस्तुका नाम " ब्रह्म " है ।
" अस्मि " कि जिसको आप मैं बोल रहे हैँ सो और जिसको आप ब्रह्म समझ रहे हो सो , " वह दोनोँ दो नहीँ एक है " , नारायण !
उपासकोँने इसमेँ क्या झगड़ा लगाया कि यह " महावाक्य " तो है - ही - है , ( परन्तु इसका अर्थ दूसरा है ) कि जैसे " शालग्राम " कि शिला या " नर्मदा - शिला ( नर्मदेश्वर - शिला ) शंकर देखनेमेँ तो छोटे से हैँ या गोल - मटोल हैँ या लम्बे हैँ परन्तु वे नारायण है अथवा शिव हैँ तो यह हम शास्त्र - जन्य प्रज्ञासे श्रीशालग्रामजी मेँ " नारायणत्व " और नर्मदा - शिला ( नर्मदेश्वरजी ) मेँ " श्रीशिवत्व " आरोपित करके उपासना करते हैँ , वैसे ही " अहं " मैँ मेँ " ब्रह्मत्व " का आरोप करके उपासनाकी जाती है कि " मैँ ब्रह्म हूँ " ! पहले " अहं " को जाने , ब्रह्मको जाने , अहं मेँ ब्रह्मत्वका आरोप करेँ और फिर अहं मेँ ब्रह्मकी उपासना करेँ । उपासक लोगोँने कहा कि यह भी एक वैसी उपासना है कैसी ? कि जैसी देखनेमेँ गोल - मटोल शालग्राम - शिला या लम्बी - लम्बी - सी नर्मदा शिला - वह जड़ है , वह पाषाण है , वह अल्पदेश . अल्पकाल और अल्प - रूपमेँ है लेकिन जैसे उसमेँ ईश्वरत्वका आरोप करके हम उसकी उपासना करते हैँ वैसे ही यह अपना " मै " भी देह देशमेँ है , अमुक कालमेँ वर्तमान कालमेँ है - ऐसे समझेँ और अहं - अहं - अहं जो शब्द है इसके अर्थ - रूपमेँ है , तो जैसे शालग्राम - शिलामेँ ब्रह्म बुद्धि करते हैँ , उपासना करते हैँ वैसे ही इस नन्हे - मुन्ने " अहं " मेँ भी ब्रह्म - बुद्धि करके इसकी उपासना करनी चाहिए । " अहं ब्रह्मास्मि " जो है वह क्या है कि उपासनाका ही अंग यह वाक्य ही है । यह बात उपासक लोग कहते हैँ - नाम नहीँ लेते हैँ क्योँकि आचार्योँका नाम लेनेसे फिर बहुतोँका नाम लेना पड़ेगा और बहुतोँका नाम लेने से क्या फायदा ?
उपासकोँके मतमेँ जैसे " इदं " मेँ ब्रह्म - बुद्धि आरोपित है वैसे ही अहं मेँ भी ब्रह्म - बुद्धि आरोपित है । अद्वैत - वेदान्ती कहते हैँ कि इदंमेँ जो ब्रह्म - बुद्धि है वह तो आरोपित है और अहंमेँ जो ब्रह्मबुद्धि है वह वास्तविक है क्योँकि इदं पदका जो भी अर्थ होता है वह अहं के आश्रित होता है ।
अद्वैत - वेदान्ती कहते हैँ कि इदंमेँ जो ब्रह्म - बुद्धि है वह तो आरोपित है और अहंमेँ जो ब्रह्मबुद्धि है वह वास्तविक है क्योँकी इदं पदका जो भी अर्थ होता है वहं अहं के आश्रित होता है । यह कैसे होता है कि , आप जब किसीको " यह " बोलेँगे जैसे यह घड़ी तो " मैँ " होगा तब यह घड़ी बोलेँगे - यह घड़ी मालूम तब पड़ेगी जब " अहं " होगा - अहं के बिना " इदं " की उपलब्धि नहीँ होती । इसलिए एक व्यक्ति वस्तुओँमेँ जो सुषुप्ति कालमेँ भासती नहीँ ऐसी " शालग्राम " - शिलामेँ या ऐसी " नर्मदा " - शिलामेँ जो ब्रह्म बुद्धि है वह तो अहंकी अपेक्षासे दृश्यमान पदार्थमेँ आरोपित ब्रह्म - बुद्धि है , क्योँकि वह एक देशमेँ है , एक कालमेँ है , एक द्रव्यके रूपमेँ है और अहंके आश्रित है - पहले अहं वृत्ति भासे तब इदं वृत्ति भासती है । इदं - वृत्ति , अहं - वृत्तिपूर्वक होती है । तो अहंवृतिके आश्रित होने से इदं मेँ जो ब्रह्म - वुद्धि है वह तो आरोपित है लेकिन अहंमेँ जो ब्रह्म - बुद्धि है वह वास्तविक है । कि वह कैसे अहं तो शरीर है ? वस बोले यही गलती है , अहं माने शरीर नहीँ - " य एष सुप्तेषु जागर्ति स अहं " जो जाग्रत अवस्था न होनेपर भी , सुषुप्ति अवस्थामेँ रहकर सुषुप्तिको प्रकाशता है , उसका नाम अहं है , अहं माने द्रष्टा , स्वं ज्योति जो जाग्रत - अवस्थामेँ पाप - पूण्य कमा सकता है , वह कमाऊ बेटा विश्व जो स्वप्नावस्थाकी प्रयोगशालामेँ सारी सृष्टिका " मॉडल " तैयार कर सकता है वह प्रयोगशालामेँ विद्यमान तैजस - तैजस्वी - सारी सृष्टिके निर्माणमेँ समर्थ , तेजस कहेँ या स्वयं ज्योति कहेँ उसमेँ कोई फर्क नहीँ है भला , और जो प्रज्ञाका घनीभाव होनेपर उसके लीन हो जानेपर भी सुषुप्तिमेँ जो जागता है सो , ऐसा जो जाग्रतमेँ विश्व , स्वप्नमेँ तैजस और सुषुप्तिमेँ प्राज्ञ संज्ञा धारण करता है और वस्तुतः तीनो अवस्थाओँमेँ एक होनेसे तीनोँसे न्यारा है। ऐसा है यह " मै " । यह मै आत्मा है ।
अब एक दूसरी बात - जाग्रतमेँ स्वप्न - सुषुप्ती नहीँ , स्वप्नमेँ जाग्रत सुषुप्ती नहीँ और सुषुप्तीमेँ जाग्रत - स्वप्न नहीँ और आत्मा तीनोँ मेँ विद्यमान । तो जाग्रत - देश , जाग्रत - काल , जाग्रत - द्रव्य तीनोँसे जो न्यारा है , स्वप्न - देश , स्वप्नकाल , स्वप्न - द्रव्य - तीनोँसे जोरा है , और और सुषुप्तीमेँ धनीभूत देश , घनीभूत - काल , और घनीभूत द्रव्य जो कि दृष्टीमेँ , वृत्तिमेँ लीन हो गये है उनमेँ अलीन जो आत्मवस्तु है वह असलमेँ वस्तुतः देश - काल - वस्तुसे अपरिच्छिन्न है और ब्रह्म भी देश - काल वस्तुसे अपरिछिन्न है । यह " मैँ " स्वयं प्रकाश है और ब्रह्म भी स्वयं प्रकाश है और मैँ परम - प्यारा है और अनन्तता भी परम प्यारी है कि इसलिए वस्तुतः द्रष्टा ब्रह्म ही है - हम द्रष्टाको ब्रह्म नहीँ जानते , " यही अज्ञान है " ।
द्रष्टा ब्रह्म है तो दुनिया है , एक दुनिया है जिसका द्रष्टा मै , तो मैँ तो हो गया ब्रह्म और जिसका मैँ द्रष्टा था उस दुनियाका क्या हुआ ? वही कष्ट देती है । दृश्य अर्थात् देह और कुछ नही समझेँ , दृश्य माने हाथी - घोड़ा नहीँ , दृश्य माने देह ( काय ) - बारम्बार द्रष्टा देहसे एक होकर , सूक्ष्म देहसे एक होकर स्थूल - देहसे एक होकर अपनेको परिच्छिन्न देखता है और सृष्टिको अपने से न्यारी देखता है । यदि द्रष्टा अपनेको द्रष्टा जाने तो दृश्य उससे न्यारा हो ही नहीँ सकता ।
" येन यत् दृश्ते तत् ततः पृथक न भवति " ।
" येन यत् सिद्धयति येन यत् दृश्यते " - अर्थात् जिस वस्तुकी सिद्धि होती है माने जिसके रहनेपर जो चीज मालूम पड़े वह चीज उससे जुदा नहीँ होती यह वेदान्त - शास्त्र का नियम है एक । क्या नियम है - रोशनी रहे तब तो लाल और पीलेका भेद मालूम पड़े और रोशनी न रहे तो लाल और पीलेका भेद न मालूम पड़े , इसलिए लालपना और पीलापना रोशनी ही है , यह बात ध्यान मेँ आयी न । लाल और पीला कब मालूम पड़ेगा कि जब रोशनी होगी और रोशनी नहीँ होगी तो लाल - पीलेका भेद नहीँ होगा , इसलिए लाल और पीला दोनो रोशनी से जुदा नहीँ है , रोशनी ही है ।
यह राम है और यह श्याम है - दोनोँका दो नाम है - एकका नाम राम और एकका नाम श्याम ! परन्तु शब्द है , ध्वनी है तब तो राम शब्द है और श्याम शब्द है और यदि ध्वनि नहीँ है तौ न राम शब्द है और न श्याम शब्द है , इसलिए राम शब्द और श्याम शब्द दोनो ध्वनिसे भिन्न नहीँ है - यह नियम देखेँ- " येन विना यत् न दृश्यते , येन विना यन् न सिद्धयति तत् तेन स्व साधकेन स्वप्रकाशकेन पृथङ् न भवति ।
अब देखे , सम्पूर्ण दृश्य प्रपञ्च द्रष्टाके बिना दिख ही नहीँ सकता । इसलिए द्रष्टासे भिन्न दृश्य नहीँ है । " यत् कार्य तत् कारणात् न भिद्यते " - दूसरा नियम लेँ जो कार्य होता है वह अपने कारण - द्रव्यसे पृथक नहीँ होता । " यथा मृदो घटः " - जैसे मिट्टी से घड़ा । मिट्टी कारण - द्रव्य है और घट कार्य द्रव्य है , द्रव्य तो दोनोँ मिट्टी है - एक जगह शकल बनी हुई है घड़ेकी और एक जगह नहीँ बनी हुई है इतना ही भेद है । शकल जो है वह मिट्टीमेँ आरोपित है , आकृति जो है वह मिट्टीमेँ आरोपित है - मिट्टीके बिना घड़ेकी आकृति किसमेँ बनायु जाये ? इसलिए मिट्टीसे भिन्न घड़ा नहीँ है , तो कारणसे कार्य भिन्न नहीँ होता ।
नारायण । अब देखेँ ; जिस सर्व परमात्माने अपने स्वरूप मेँ अपने संकल्पसे स्वप्नवत् इस सृष्टिकी रचना की है , उस ईश्वरसे ( परमात्मा ) अलग यह सृष्टि नहीँ है । और जो द्रष्टा अपनी दृष्टिसे इस सृष्टिको देख रहा है , उस द्रष्टासे भिन्न यह सृष्टि नहीँ है । यह तो बाबा , बड़ा टेढ़ा हुआ कि द्रष्टासे भिन्न भिन्न भी यह सृष्टि नहीँ है और ईश्वर , परमेश्वर , परमात्मासे भिन्न भी सृष्टि नहीँ है । देखेँ , द्रष्टाको द्रष्टा आप बोलते हो परिच्छिन्न " अहं " की उपाधि से युक्त करके , और ईश्वरको ईश्वर आप बोलते हो कारणकी उपाधिसे चैतन्यको युक्त करके इसलिए परिच्छिन्न अहमर्थको और पूर्ण अहमर्थको , सर्वज्ञको , ईश्वरको जीव पदका अर्थ और ईश्वर - पदका अर्थ दोनोँको व्यवहारमेँ रहने देँ । जैसे द्रष्टाके बिना दृश्यकी सिद्धि नहीँ हो सकती वैसे ईश्वरके बिना भी दृश्यकी सिद्ध नहीँ हो सकती । जो दृश्य - सृष्टिका कारण है , जो दृश्य - सृष्टिका द्रष्टा है वो दोनोँ एक है जुदा - जुदा नहीँ है - कारणत्व उपलक्षित चैतन्य और प्रमातृत्व उपलक्षित चैतन्य हमारे शरीरके भीतर जो जानकार है उस जानकारसे जिस चैतन्यको सूचना होती है और सारी सृष्टिमेँ जो सर्वज्ञ - सर्वशक्तिमान चैतन्यकी सूचना होती है उन दोनोँमेँ एक ही चैतन्य ब्रह्म है । माने ईश्वर असलमेँ ब्रह्म है और हमारा " अहं " असलमेँ ब्रह्म है और ब्रह्मसे भिन्न सृष्टि नहीँ है इसलिए मुझसे भिन्न सृष्टि नहीँ है । ऐसे बोलेँ कि सब ईश्वर है , सब मैँ हूँ , सब ब्रह्म है , " सर्वम ब्रह्मेति " और चूँकि मैँ ब्रह्म हूँ इसलिए मेरे अतिरक्त सृष्टि नहीँ है । " यह वेदान्तका डिण्डिम घोष " है ।
आप जल्दी मानो या न मानो यह आप जिसको अपना दुश्मन समझते हो वह भी आप ही हैँ । मानले सपनेमेँ आपको अपना एक दुश्मन मिल जाये और आपसे खुब गुथ्थम - गुथ्थी हो जाये और दोनो - दोनोपर तलबार चला दे और दोनोँ के शरीरसे खुन बहने लगे तो आपका शत्रु कौन है ? आपही है न । यह जो घायल हुआ वह भी और जिसने घायल किया वह भी , आपका मैँ ही शत्रु और मैँ के - रूपमेँ प्रकाशित हो रहा है । और वह तलबारके रूपमेँ कोन है ? आपका मैँ है ।
नारायण । अध्यात्म - विद्या क्या कोई साधारण वस्तु है ? यह जिसको आप महाराष्ट्री और गुजराती समझते हैँ , जिसको आप हिन्दू और मुसलमान समझते हैँ , भारतीय और पाकिस्तानी समझते है . जिसको युरोपीय और ऐशियाई समझते हैँ और जिसको मंगल - ग्रहका , शुक्र - ग्रहका और चन्द्रमा - ग्रहका और अपने पृथिवी - ग्रहका अलग - अलग समझते है , जिसको ब्रह्मलोकका और नरकका समझते हैँ वह ब्रह्मलोकके रूपमेँ आपही प्रकाशित हो रहे हो । नरक के रूपमेँ आपही प्रकाशित हो रहे हो अनन्तकोटी ब्रह्माण्डके रूपमेँ आपही प्रकाशित हो रहे हो , आप । जब इस देहकी ओर से उठना होता है तब यह साधना की जाती है कि मैँ देह से न्यारा हूँ और जब अपने " मैँ " को ब्रह्मके साथ मिला दिया जाता है तब स्पष्टम्- स्पष्टम् मालूम होता पड़ता है कि सब " मैँ " हूँ । जड़ा अपने मैँ को , ब्रह्मसे मिलाकर के तो देखें!

ભક્ત નાં લક્ષણ

ભક્ત નાં લક્ષણ

ભગવાન ને ભક્તો નું ઘણું મહત્વ છે. તેઓ જગત માટે આદર્શ હોય છે. કારણ ભગવદ ગીતા ને પ્રતાપે એનામાં દુર્લભ દૈવી ગુણ અનિવાર્ય રૂપે પ્રકટ થાય જ છે જે એમને માટે સ્વાભાવિક લક્ષણ હોય છે. ભક્ત નું સ્વરૂપ જાણવા માટે એ લક્ષણો ને જાણવાનું જરૂરી થઇ જાય છે.
એમાંના થોડા કાંઇક આ છે -

૧.    ભક્ત અજ્ઞાની નથી હોતો, એ ભગવાન નાં પ્રભાવ, ગુણ, રહસ્ય ને તત્વ થી જાન નારો હોય છે. પ્રેમ માટે જ્ઞાન ની આવશ્યકતા હોય છે. એને કોઈ પણ અંશ રૂપે જાણ્યા વિના એની સાથે પ્રેમ નથી કરી શકાતો અને પ્રેમ થવા પછીજ એનો ગુહ્યતમ યથાર્થ રહસ્ય જાની શકાય છે. ભક્ત ભગવાન નાં ગુહ્યતમ રહસ્ય ને જાને છે, માટે ભગવાન ને પ્રતિ એનો પ્રેમ ઉત્તરોત્તર વધતો જાય છે, ભગવાન રસસાર છે. ઉપનિષદ માં ભગવાન ને 'રસો વૈ સ:' કહેવાય છે. આ પ્રેમ માં પણ દ્વિત નથી ભાસતો! પ્રેમ ની પ્રબળતા થી જ રાધાજી કૃષ્ણ બની જતા અને કૃષ્ણ રાધાજી. કબીર સાહેબ કહે છે -
જબ મૈ થા તબ હારી નહિ, અબ હારી હૈ મૈ નાય.                              
                     પ્રેમ ગલી અતિ સાંકરી, યામે ડો ન સમાય.
વસ્તુતઃ જ્ઞાની અને ભક્ત ની સ્થિતિ માં કોઈ અંતર નથી હોતું. ભેદ એટલોજ છે, જ્ઞાની  ‘ सर्वं खल्विदं ब्रह्म’ કહે છે અને ભક્ત ‘वासुदेव: सर्वमिति’.
૨.    ભગવાનનો ભક્ત નિર્ભય હોય છે. એ જાને છે કે સમસ્ત વિશ્વા નો સ્વામી, યમરાજ ને પણ શાસિત કરનારો ભગવાન શ્યામ સુંદર પલ પલ મારી સાથેજ  છે, મારી રક્ષા કરે છે. પછી એને દર કઈ વાત નો? ભગવાન નું શરણું જેને લીધું, એ નિર્ભય થઇ ગયો. લંકા માં રાવણ દ્વારા અપમાનિત થઈને જ્યારે વિભીષણ અનેક પ્રકાર નાં મનોરથ સાથે ભગવાન ને શરણે આવ્યો, ત્યારે એમને દ્વાર પર ઉભા રાખી સુગ્રીવ અ વાત ની સૂચના આપવા ભગવાન શ્રી રામ પાસે ગયા, શ્રી રામે સેનાપતિ સુગ્રીવ ને પૂછ્યું 'શું કરવું જોઈએ?' રાજનીતિ કુશળ સુગ્રીવે ઉત્તર આપ્યો -
जानी न जाय निसाचर माया | कामरूप केहि कारन आया ||
            भेद हमार लेन सठ आवा | राखिअ बाँधी मोहि अस भावा ||
પાસે બેઠેલા ભક્તરાજ હનુમાને માનો મન વિચાર કર્યો 'સુગ્રીવ શું કહી ગયા' અરે, જેનું નામ ભૂલથી પણ એક વાર નીકળી જાય તે મનુષ્ય સંસાર નાં બંધનો થી મુક્ત થઇ જાય છે, એવા મારા રામ ના ચરણો માં આવેલ માટે બંધન ની વાતજ કેવી !' પણ સ્વામી અને સેનાપતિ ની વચ્ચે બોલવું અનુચિત સમજી હનુમાન ચુપ  રહ્યા.શહેરના વત્સલ ભગવાન શ્રી રામે સુગ્રીવ ની પ્રસંશા કરતા પોતાનું વ્રત જણાવ્યું -
सखा नीति तुम्ह नीकि विचारी | मम पं शरनागत भय हारी ||
હનુમાન નું મન ખીલી ઉઠ્યું. વાલ્મીકી રામાયણ માં પણ ભગવાન શ્રે રામે આજ વાતો કહી છે.
सकृदेव प्रपत्राय तवास्मीति च याचते |
             अभयं सर्व भूतेभ्यो ददाम्येतद्व्र्तं मम ||   ( ६|१८|३३)
 ‘જે એકવાર મારે શરણે આવીને કહી દે કે 'હું તારો છું' હું એને સંપૂર્ણ ભૂતો થી અભય કરી દઉં છું, અ મારું વ્રત છે.' ભલા આવી સ્થિતિ માં ભગવાન નો સાચો ભક્ત નિર્ભય કેમ ના થઇ જાય?'
૩.    ભક્ત ને કોઈ વિષયે મમત્વ નથી હોતું. એનું મમત્વ તો એક માયરા પોતાના પ્રાણ આરાધ્ય ભગવાન ,આજ હોય છે.પછી જગત નાં પદાર્થોમાં ક્યાંક એનું મમત્વ હોય તો એના ભગવાનની પૂજાની સામગ્રી અથવા ભગવાનની વસ્તુ સમજી ને હોય છે. પોતાની કે પોતાના ભોગો સંબંધી નહિ. રામચરિતમાનસ માં ભગવાન કહે છે ,
जननी जनक बंधू सुत दारा | तनु धनु भवन सुहृद परिवारा |
सब के ममता ताग बटोरी  | मम पद मनही बाध बरी डोरी |       
अस सज्जन मम उर बस कैसे | लोभी ह्रदय बसई धनु जैसे |
સંસારમાં મનુષ્ય ચારો તરફ મમતા નાં બંધન થી જકડાયેલો હોય છે. એનો એક એક રોમ મમત્વ નાં તાંતણે બંધાયેલો હોય છે. ભગવાન કહે છે - 'મનુષ્ય માતા-પિતા, ભાઈ, પુત્ર, સ્ત્રી, શરીર, ધન, મકાન, બહોળો પરિવાર વગેરે બધામાં મમતા નાં સુત્રો ને જુદા કરી એક મજબુત દોરી બાંધી લે અને એ દોરીને મારા ચરણો માં બાંધી લે અને એ દોરી દ્વારા પોતાના મન ને મારા ચરણો માં બાંધી દે, તો એ સજ્જન મારા મન મંદિરમાં એવીજ રીતે નિવાસ કરે જેવી રીતે એક લોભીના મન માં ધન.' આ મમતાનું બંધન કાચા દોરા નું એટલા માટે બતાવાયું છે કે એને તુટતા વાર નથી લાગતી. જ્યાં પણ સ્વાર્થ માં અડચણ આવી કે મમતાનો દોરો તુટ્યો, વિષય જાણિત સમસ્ત પ્રેમ પોતાને માટે હોય છે પ્રેમાસ્પદ માટે નહિ. માટે એ શીઘ્ર તૂટે છે. પણ જેમ  તાતણાંઓ થી વણેલી મજબુત દોર તુટતી નથી , એજ પ્રકારે જગત ની સમસ્ત મમત બધી જગ્યાએ થી વાણીને એક ભગવાનના ચરણો માં લગાવી દેવામાં આવે પછી એને નષ્ટ થવી કોઈજ સંભાવના નથી. માટે એમ કહેવાયું છે કે ભગવાન ને પ્રતિ કરવામાં આવતો સાચો પ્રેમ સદા વધતો રહે છે, ક્યારેય ખૂટતો નથી.
સંસારના દુઃખોનું એક મુખ્ય કારણ  મમતા છે, ખબર નાથ કેટલા લોકો રોજ મરે છે અને લોકોના ધનનો નિત્ય નાશ થાય છે, પાન આપણે કોઈ ને માટે રડતા નથી! પણ જો કોઈ આપના ઘરનું માણસ મારી જાય અથવા આપનું પોતાનું ધન નષ્ટ તો શોક અવશ્ય ઉપજે છે.  એનું એક માત્ર કારણ મમતા છે. માની લો કે એક મકાન છે, કોઈ એની એક ઈંટ કાઢી નાખે તો આપણને ખરાબ લાગશે, હવે આપણે એ મકાન વેચી દીધું અને એની કીમતના રોકડા કરી લીધા, અહી મકાન ની એક એક ઈંટ સાથે નો પ્રેમ પેલા રોકડા લીધેલ કાગળ નાં ટુકડા માં આવી ગયો. હવે ભલે એ મકાન માં આગ લાગી જાય, આપણને એની કોઈ ચિંતા નથી ચિંતા ફક્ત પેલા લીધેલા રોકડા માટે છે. એ રોકડા આપણે બેંક માં જમા કરાવીશું તો ચિંતા એ બેન્કની કે ક્યાંક એ બેંક ફડચા માં ચાલી જાય કારણ એમાં આપના રૂપિયા જમા છે. આ પ્રમાણે જ્યાં મમતા છે ત્યાં શોક છે. જો આપણી બધી મમતા ભગવાન માં અર્પિત થઇ જાય, તો શોક નું કોઈ કારણ જ નથી રહેતું. ભક્ત તો સર્વસ્વ પોતાના પ્રભુને અર્પણ કરી એને પોતાનો કરી લે છે અને પોતે એનો બની જાય છે. એમાં બીજાને માટે ક્યાય મમતા રહેતીજ નથી, માટે શોક રહિત થઈને સરવાળા આનંદ માં મગન રહે છે.
૪.    ભક્ત માં અભિમાન અંતહી હોતું, એ તો સમસ્ત જગતમાં પોતાના સ્વામી ને વ્યાપ્ત જુએ છે અને પોતાને એનો સેવક સમજે છે. સેવક માટે અભિમાન નું સ્થાનજ ક્યા? એના દ્વારા જે પણ કાઈ થાય છે એ બધું એના ભગવાન ની શક્તિ અને પ્રેરણા થી થાય છે. એવો વિનમ્ર ભક્ત સદા સાવધાની થી આ વાત ને જોતો રહે છે કે ક્યાંક મારા કોઈ કાર્ય દ્વારા કે એવી કોઈ ચેષ્ટા દ્વારા મારા વિશ્વા ચ્યાપ્ત સ્વામી નો તિરસ્કાર ના થી જાય. હું સદાય એમની આજ્ઞા નું પાલન કરતો રહું, હું સદા એંની રૂચી પ્રમાણે ચાલતો રહું. એ પોતાને એ સુત્રધાર ની કઠપૂતળી માત્ર સમજે છે. સુત્રધાર જેમ નચાવે પુતળી તેમજ નાચે છે, એ તેમાં અભિમાન શું કરે? અથવા એમ એમ સમજો કે સમસ્ત સંસાર એ પરમ પિતાનું નાટ્ય મંચ છે, આપણે સૌ એના નાત છીએ, જેને સ્વામીએ જે સ્વાંગ આપ્યો એને અનુસારાજ ખેલ ખેલાવાનો, પોતાનું પાત્ર નિભાવવું એજ કર્તવ્ય સમજે. જે મનુષ્ય માલિક ની રૂચી અનુસાર એનું કાર્ય નથી કરતો એ મામક હરામ છે અને જે માલિક ની સંપત્તિ ને પોતાની માની લે છે એ બેઈમાન છે. 
નટ પાત્ર નિભાવે છે, મંચ પર પુત્રનું, પિતાનું, મિત્રનું યથા યોગ્ય વર્તાવ કરે છે, પણ વસ્તુતઃ કોઈ પણ વસ્તુને પોતાના પોશાક ને પોતાના નથી સમજતો.  આ રીતે ભગવાનનો ભક્ત એની નાત્યાશાલા આ દુનિયા માં એના સંકેત અનુસાર એનાજ આપેલા સ્વાંગ ને લઈને આળસ રહિત થઇ એનીજ શક્તિ થી કર્મ કર્યા કરે છે. એમાં એ અભિમાન કઈ વાત નું કરે? એ તો માલિક નાં વિધાન અનુસાર કરે છે, બતાવ્યા પ્રમાણે અભિનય કરે છે પોતાની તરફથી કશુજ નહિ. એ પાત્ર ભજવવામાં ચૂકતો નથી કારણ એમાં માલિકનો ખેલ બગડી જાય છે.
૫.    ભક્ત કોઈની સાથે દ્વેષ નથી કરતો અથવા કોઈના પર ક્રોધ નથી કરતો. કોની સાથે કરે? કોના પર કરે? સમસ્ત જગત તો એને સ્વામીનું સ્વરૂપ દેખાય છે. શિવજી મહારાજ કહે છે-
उमा जे राम चरन रत बिगत काम मद क्रोध
निज प्रभुमय देखहि जगत केहि सन करही विरोध ||
ભક્ત વિનય, નમ્રતા અને પ્રેમ ની મુરત હોય છે.
૬.    ભક્ત કોઈ વસ્તુ ની કામના નથી કરતો, એને એ વસ્તુ પ્રાપ્ત છે જેની સામે બધી વસ્તુઓ તુચ્છ છે, ત્યારે એ કોઈની કામના શા માટે કરે? ખરેખર તો પ્રેમ માં કોઈ કામના રહેતીજ નથી. પ્રેમ માં આપવાનું છે, ત્યાં લેવાનું કોઈ નામજ નથી. આજ કામ અને પ્રેમ નો મોટો ભેદ છે. કામ માં પ્રેમાસ્પદ દ્વારા પોતાના સુખ ની ચાહ છે અને  પ્રેમ માં પોતાના દ્વારા પ્રેમાસ્પદ ને સુખી કરવાની ઉત્કટ ઈચ્છા છે. એને માટે એજ સૌથી મોટું સુખ છે, જેનાથી એના પ્રેમાસ્પદ ને સુખ મળે, ચાહે એ પોતાને માટે કેટલાય ભયાનક કષ્ટો નું કારણ બને. પ્રેમાસ્પદ નાં સુખને જોઇને પ્રેમી ની ભયાનક પીડા તરત મહાન સુખ નાં રૂપમાં પરિણામે છે. માટે ભગવાન નો ભક્ત ક્યારેય કામે નથી હોતો, એ તો ચાતક ની જેમ મેઘ રૂપ ભગવાન ની તરફ સદા એકટક દૃષ્ટિથી નીહાર્યા કરે છે. વાદળ જો નહિ વરસે અથવા પાણીના વાદળો બરફના કરા વરસાવે, તો પણ પ્રેમ નો પાકો પપીહો નજર નથી ફેરવતો
रटत रटत रसना लटी तृषा सूखि गये अंग |
‘तुलसी’ चातक प्रेम को, नित नूतन रूचि रंग ||
बरषि परुष पाहन पयद, पंख करे टुक टुक |
‘तुलसी’ परी न चाहिये, चतुर चातकहि चूक ||
આજ દશા ભક્ત ની છે.
એ પછી બીજું શું ચાહે? જગત નું તમામ ઐશ્વર્ય જેની સામે એક કાન માત્ર પણ નથી, એ સર્વલોક મહેશ્વર શ્યામ સુંદર એનો પ્રિયતમ સ્વામી છે, એની સેવા સિવાય એ બીજું શું ચાહે.
ભક્તને કેવળ પોતાના પ્રિયતમ સ્વામી ની સેવામાં રહેવા માંગે છે, એ સેવા ને છોડી મુક્તિ પણ ગ્રહણ નથી કરતો. કરે પણ કેવી રીતે? ભગવાનના  એ અનન્ય સેવક માટે માયા નું બંધન તો છે જ નહિ, જેનાથી એ મુક્ત થવા ચાહે. એને તો કેવળ ભાગવત સેવા નું બંધન છે, ભક્ત આ પ્યારા બંધન થી મુક્તિ શા માટે છે? શ્રીમદ ભાગવત માં ભગવાન કહે છે - 

‘મારી સેવાને છોડી મારા ભક્ત સાલોક્ય, સાસ્ટી, સામીપ્ય, સારુપ્ય, એકત્વ વગેરે જેવી મુક્તિ લેવા પણ તૈયાર નથી ’ (૩/૨૯/૧૩)
ભક્ત જાને છે, મારા પ્રભુ સમસ્ત બ્રહ્માંડો નાં એકમાત્ર સ્વામી છે, મુક્તિ એમના ચરણો ની દાસી છે.
મુક્તિદાયિની ગંગાજી શ્રી ભગવાન નાં ચરણો માંથીજ વહે છે.
એકવાર બ્રહ્માજી  ભગવાનના દ્વારે પહોંચ્યા, ભગવાને દ્વારપાલ દ્વારા એમને પૂછાવ્યું કે 'આપ કયા બ્રહ્મા છો?' બ્રહ્માજીને આ વાતનું આશ્ચર્ય થયું. તેઓ વિચારવા લાગ્યા કે 'બ્રહ્મા કાઈ દસ-વીસ થોડાજ  છે.' એમને કહ્યું, 'જાઓ કહી ડો ચતુર્મુખ બ્રહ્મા આવ્યા છે.' ભગવાને એમને અંદર બોલાવ્યા. બ્રહ્માજીનું કુતુહલ શાંત નાતુ થયું, એમને પૂછ્યું, 'ભગવાન ! તમે એવું કેમ પુચાવ્યું કે કયા બ્રહ્મા છો?' ભગવાન હસ્યા, એમને વિવ્હિન્ન બ્રહ્માંડ નાં બ્રહ્માનું આહ્વાન કર્યું. તત્કાલ ત્યાં ચાર થી લઈને હજાર મુખ સુધીના અનેક બ્રહ્મા આવી પહોંચ્યા.ભગવાને કહ્યું, 'જોયું, આ બધા બ્રહ્મા છે, પોત પોતાના બ્રહ્માંડ નાં બ્રહ્મા છે.' ત્યારે બ્રહ્માજી નો સંદેહ દુર થયો. એવા અનેક બ્રહ્માઓનો સ્વામી જેના પ્રાણ પ્રિય હોય એ ભક્ત કઈ વસ્તુ ની કામના કરે.
પાંચ સખીઓ હતી, પાંચેવ શ્રી કૃષ્ણ ની ભક્ત હતી. એક સમયે વન બેથી ફૂલોની માલા બનાવી રહી હતી. ત્યાંથી એક સાધુ નીકળ્યા. સાધુને રોકીને બાળાઓએ કહ્યું. 'મહાત્માન ! અમારા પ્રાણનાથ શ્રી કૃષ્ણ વનમાં ક્યાંક ખોવાઈ ગયા છે, એમને તમે જોયા હોય તો બતાવો.' ત્યારે સાધુ બોલ્યા 'અરે ગાંડી બાળાઓ ! કૃષ્ણ આમ મળતા હશે? એને માટે ઘોર તાપ કરવું પડે. એ તો રાજરાજેશ્વર છે, નારાજ થાય ત્યારે દંડ કરે અને પ્રસન્ન થાય  તો પુરસ્કારો આપે. સખીઓએ કહ્યું 'મહાત્માન ! તમારા એ શ્રી કૃષ્ણ બીજા હશે, અમારા શ્રી રાજરાજેશ્વર નથી, તેઓ તો અમારા પ્રાણ પતિ છે, તે અમને પુરસ્કાર શું આપે? એમના ખજાના ની ચાવી તો અમારી પાસે હોય છે. દંડ તો એ ક્યારેય આપતાજ નથી, જો અમે ક્યારેક કોઈ ખરાબ કાર્ય કરીએ અને અમને કડવા વેણ કહે તો એ દંડ નથી પ્રેમ છે.' સાધુ એમની વાત સાંભળી મસ્ત થઇ ગયા, સખીઓ પોતાના કૃષ્ણ ને યાદ કરી નાચવા લાગી અને સાધુ સાધુ પણ તન્મય થઈને નાચવા લાગ્યા. સારાંશ એ છે કે એવા ભક્ત પ્રભુ પાસે શું માંગે? એવો ભક્ત તો નિષ્કામ ભાવે નિત્ય નિરંતર અતિ પ્રેમની સાથે એમનું ચિંતન કરતો રહે છે.
ભક્ત નિરંતર પોતાના ભગવાન માટે કામ અને લોભી ની દશાને પ્રાપ્ત રહે છે. એ એમને કેવી રીતે ભૂલે? અને કેવી રીતે બીજા વિષય અને કામનાઓ કે લોભ કરે?
માટે ભક્ત સદા-સરવાળા ભગવાનના ચિંતનમાં જ ચિત્ત લગાવી રાખે છે. ભગવાને પણ ગીતામાં અનેક સ્થાનો પર નિત્ય નિરંતર ચિંતન કરવાની આજ્ઞા આપી છે. આઠમા આધ્યાય માં કહ્યું છે.
अन्तकाले च मामेव स्मरन्मुक्त्वा कलेवरम् |
य: प्रयाति स मद्भावं याति नास्त्यत्र संशय || (५)
‘જે મનુષ્ય મૃત્યુ સમયે મારું સ્મરણ કરતા શરીર નો ત્યાગ કરે છે, એ મારા સ્વરૂપ નેજ પ્રાપ્ત થાય છે, એમાં કોઈજ સંદેહ નથી.' આના પર લોકો વિચારે કે તો પછી જીવનભર ભગવાન નું  સ્મરણ કરવાની શી જરૂર. મારતી વેળા ભગવાનને યાદ કરી લેશું. અને મારતી વેળા ભગવાનને યાદ કરવાથી ભાગવત પ્રાપ્તિ નું વચન ભગવાને આપીજ દીધું છે. આ ભ્રાંત ધારણા ને દુર કરવા માટે ભગવાને પાછું કહ્યું છે - 
यं यं वापि स्मरन्भावं त्यजत्यन्ते कलेवरम् |
तं तमेवैति कौन्तेय सदा तद्भावभावित: || (६)

એ નિયમ છે કે 'મનુષ્ય અંતકાળે  જે ભાવે સ્મરણ કરતા શરીર છોડે છે, એનને એ પ્રાપ્ત થાય છે, પણ જેનું જીવનભર ચિંતન કર્યું હોય, અંતકાળે એજ ભાવ યાદ આવે છે.
એવું નથી કે જીવનભર તો મન થી, ધનથી, માનનું રટણ કર્યા કર્યું અને અંતકાળે ભગવાનની સ્મૃતિ માત્ર આપ મેળે થઇ જાય. માટે ભગવાને પાછી આજ્ઞા કરી છે કે -
तस्मात्सर्वेसु कालेषु मामनुस्मर युध्य च |
मय्यर्पित्मनोबुद्धिर्मामेवैस्य्स संशयं || (७)
 ‘માટે હે અર્જુન ! તું સદાય મારું સ્મરણ કરતા કરતાજ યુદ્ધ કર. આ રીતે મન-બુદ્ધિ મારા માં અર્પિત હોવાથી તું નિસંદેહ મને પ્રાપ્ત થશે.' નિરંતર સ્મરણ નું મહત્વ તો જુઓ, ભગવાને એજ કહીને સંતોષ નથી માન્યો કે 'મને પ્રાપ્ત થશે' 'નિસંદેહ' (અસંશયમ) અને 'હી' (એવ) આ બે નિશ્ચય દ્રઢ કરવા વાળા શબ્દો જોડ્યા. આટલું જાણ્યા પછી ભગવાનનું સ્મરણ ના કરીએ તો આપના જેવો મૂરખ બીજો કોણ હશે !

આધ્યાત્મિક અનુભવ

આધ્યાત્મિક અનુભવ

તમારા જીવનનો હેતુ શોધો
જીવનના અને સરજનહાર ના ગૂઢ રહસ્યો ખોળવા
મુક્તિનો અનુભવ અને તમારા અસ્તિત્વની ગહેરાઈ સુધી પૌહચ્વા
સર્વજ્ઞતાના રસ્તા ઉપર નમ્રતાથી માર્ગદર્શન સર પગલા ભરવા
ગૂરુના સાનિધ્યમા સનાતન સત્ય, સર્વોચ જ્ઞાન અને અદ્વિતીય પરમાનંદનો અનુભવ.


ક્રમશ: રહસ્યપૂર્ણ સફર

તમારા શરીર,મંન અને આત્માને સ્વસ્થ અને ઍકરૂપ કરવા

પ્રથમ પગથીયુ છે 'સુદર્શન ક્રિયા' શીખો , શ્વાસોશ્વાસની આ પ્રક્રિયાથી આપનુ શરિર,મંન અને આત્મા શુદ્ધ અને ઍકરૂપ થાય છે. તેનાથી શરીરમા ઍક્ત્ર થયેલ તણાવ ખૂબ જ સરળાતાથી અને અસરકારક રીતે દૂર થાય છે.

તમારા અનંત સ્વભાવમા આરામ કરો.

મૌનના પ્રયોગથી – oસજગતા સહ આપણી શક્તિ અને ધ્યાન બાહ્ય જગતથી વીમુખ કરવામા આવે તો શારીરિક ,માનસિક તેમજ આધ્યાત્મિક શક્તિનો પ્રાહુરભાવ થાય છે જે ઍક પરંપરાગત પદ્ધતી છે .મૌન થી ભટકતા મંન થી પર થવા માટેની ખાસ તૈયાર કરેલ શિબિરો દ્વારા આપણને પ્રઘાડ શાંતીનો અનુભવ કરાવે છે અને શરીરને સ્ફૂર્તિલુ બનાવે છે જે આપણે ઘરે ગયા બાદ પણ અનુભવીયે છીયે.

તમારા અસ્તિત્વની ગેહરાઇમા જવુ

ગહન ધ્યાનનો અનુભવ કરવા સુશિક્ષિત ગુરૂ પાસેથી મંત્ર મેળવવો આવશ્યક છે.Sસહજ સમાધી ધ્યાન મા ઍક બહુ સહેલો મંત્ર શીખવવાંમા આવે .છે. અને તમે ધ્યાનની ગેહરાઇમા જઈ શકો છો. જ્યારે મંન અને (નર્વસ સિસ્ટમ-ચેતાતત્ર) જ્ઞાનતંતુ થોડી વાર માટે મૌનમા આરામ-વિશ્રામમા હોઈયે ત્યારે આપણી સાધનામા અવરોધક વસ્તુઓ અને વિકાસને રૂંધતા તત્વો ઓગડવા માંડે છે. તેને નિયમિત જીવનમા વણી લેવાથી જીવન આખુ બદલાઈ જાય છે. અને શાંતિ,શક્તિ અને જાગરૂક્તા આખો દિવસ અનુભવી શકાય છે.

આશિર્વાદ અને રોગમુક્ત કરવાની શક્તિ મેળવો

બ્લેસિંગ શિબિર થી સદગુણોમા વધારો, સંતોષ અને પરિપૂર્ણતાનો અનુભવ મૂખ્ય છે. પરિપૂર્ણતા ચેતનાનો બહુ સુંદર ગુણ છે. જેનાથી વ્યક્તિ આશિર્વાદ આપી શકે છે અને રૉગ નિવારણ કરવામા નિમિત્ત બને છે. 

આશિર્વાદ આપવાની શક્તિ મળવી ઍ વ્યક્તિનો કોઇની સંભાળ રાખવાનો અને સાજા કરવા માટેની ઉત્સુકતનુ વલણ જહેર કરે છે. સેવા કરવાની તત્પરતા,શાંતિ અને સંવદિતા  જેઓને જોઈયે છે તેમને તે મેળવવામા મદદરૂપ થાય છે .તમે જે આશિર્વાદ આપો છો તેનાથી કોઇની જિંદગી બદલાઈ જાય છે. ઘણા લોકોઍ પોતાના અદભૂત અનુભવો બતાવ્યા છે.

કૃતજ્ઞતા ખીલવી

ચેતના ખીલી છે તે દર્શાવવાનો સૌથી શુદ્ધ અને સચોટ રસ્તો છે કૃતજ્ઞતા. ગુરુ પૂજા થકી આપણે આપણા ગુરુ પ્રત્યેની કૃતજ્ઞતા દર્શાવી શકિયે છીઍ , જેઓઍ હજારો વર્ષોથી આ જ્ઞાન સાચવી રાખ્યુ છે.

જ્યારે પાણીનુ ટીપુ સમુદ્રમા મળે છે ત્યારે સમુદ્રની તાકાત અનુભવે છે, તેવી જ રીતે જ્યારે આપડે ગુરુ પરંપરાની પ્રથા સાથે કે જે અનંત સ્ત્રોત છે તેની સાથે જોડાઈ ગયાનો અનુભવ કરિયે છીઍ.

Spiritual Field-આઘ્યાત્મ ના ક્ષેત્ર મા - Spiritual Field

ભાવના મુલ્યમય જીવન ની રજૂઆત કરે છે. 

જીવન એ કોઈ દ્રવ્ય નથી.જો તે માત્ર દ્રવ્ય જ હોત તો આરામ ની જરૂર જ ન હોત.    

દ્રવ્ય ને કોઈ આરામ ની કે કોઈ પીડાની;સુંદરતા કે કુરૂપતાની;પ્રેમ અને કરુણા;આનંદ કે ગમગીની ની  લાગણી હોતી નથી..કદી ખુરશી ને દુ;ખ કે આનંદ થશે?કોઈ પણ દ્રવ્ય ને આ શુક્ષ્મ લાગણી ઓ હોતી નથી.તેઓ ભાવના ના ક્ષેત્ર ને સબંધિત છે.અનુસરે છે.પરંતુ જીવન એ ભાવનાઓ કરતાં પણ કંઈક અધિક છે.જો તે માત્ર ભાવના ઓ જ હોત ,તો પાણી,ખોરાક,અથવા આરામ ની જરૂર જ ના હોત.માનવ જીવન એ બન્ને દ્રવ્ય અને ભાવના ઓ નું સંયોજન છે. 

ભાવનાઓ નો સ્વભાવ/વલણ  

ભાવનાઓ મૂલ્યો ને અનુભવે છે અને વ્યક્ત કરે છે.મૂલ્યો એ લાગણીઓ અને ઈમોશન/ભાવનાઓ –કે જે ને શબ્દો દ્વારા સંપૂર્ણપણે ઝાલી-બાંધી શકાતી નથી,અથવા બુદ્ધી દવારા સમજી શકાતી નથી.  આધ્યત્મિકતા ના મર્ગ નો હેતુ –જીવન ના અધ્યાત્મિક પાસાઓ ને સમજવા અને તે મૂલ્યો પ્રમાણે જીવવાનો છે.આ મૂલ્યો કયા છે?શાંતિ,પ્રેમ,આનંદ,સૌંદર્ય, , અમર્યાદિત/અગાધ જ્ઞાન,અને મન/મગજ અને દ્રવ્ય/ભૌતિકતા ને સમજવાની ક્ષમતા.. 

આરામ:ચેતના ની ગુણવત્તા. 

વ્યક્તિ જે કઈ કરે છે તેનો હેતુ-આનંદ અથવા આરામ મેળવવા તરફ નો હોય છે.ઘણીવાર લોકો વિચારતાં હોય છે કે- સુખ/આરામ ભૌતિક સુખો અને માત્ર ભૌતિક સુખો થી જ પ્રાપ્ત થાય છે.કોઈ પણ સુ;ખ સભાનતા/ચેતના ની ગુણવત્તા નથી.કેટલાક અંશે તે ભૌતિક સુ;ખ પર આધારિત છે,પરંતુ મહદ અંશે તે –અભિગમ અને સમજણ ઉપર આધારિત છે.   

આધ્યાત્મ ની સાચી સમજ આંતરસુઝ છે. તમે સંભાળો છો,તમે સમજો છો,અને તમે ગ્રહણ કરો છો.કોણ સમજે છે?કોણ ગ્રહણ કરે છે?તમારા શરીર અંદર ની ચેતના છે કે જે જ્ઞાન લે છે.અને આ જ્ઞાન માત્ર   દ્રષ્ટિ(જોવાથી),શ્રવણ કરવાથી,સુંઘવાથી,સ્વાદ થી,અને સ્પર્શ એકલાજ થી જ નથી આવતું. તે અંદર થી અંતર્જ્ઞાન/પ્રેરણા દ્વારા પણ આવે છે.આ સભાનતા/ચેતના એજ સ્વભાવગત જ્ઞાન છે. 

તમે એમ કહી શકો કે- સભાનતા/ચેતના ના પ્રત્યેક સ્તર મા જ્ઞાન હાજર જ હોય છે.અને ચેતના તો હાજર જ છે!!જો હું કઈ પણ ના હોઉં તો હું હાજર નથી.તે કંઈક છે-તેમ છતાં તે સીમિત/માર્યાદિત નથી.તમે ચેતના ને માપી શકો નહી,તેથી તે હાજર છે અને અમર્યાદિત/અપાર  છે.  

તમારી ચેતના નું લક્ષણ/સ્વભાવ શાંતિ છે.:તમે શાંતિ છો. 

ચેતના એક શાંતિ છે.તમે શાંતિ છો;તમે સત્ય છો;અને તમે ઊર્જા છો;-ચાલવું,ફરવું,વાતો કરવી,બેસવું,ઈત્યાદી.સ્વ એ ઊર્જા છે,અને સ્વ એ જ્ઞાન છે,જાણવું અને જાણનાર.આ ચેતના પ્રેમ છે,-તમે પ્રેમ છો,આની સમજ અને તે પ્રમાણે નું જીવન એજ આધ્યાત્મિક જીવન છે.જીવન ના આ ઉચ્ચતમ રૂપ આધ્યત્મિક પરિમાણ દ્વારાજ પ્રાપ્ત કરી શકે છે.તેનાં સિવાય જીવન ખૂબજ છીછરું,બની જાય છે અને તમે દુ:ખી,બીજા પાર આધારિત,હતાશ,અને તુચ્છ થઇ જાવ છો.  

આધ્યાત્મિક પરિમાણ ની સમાજ પર અસરો-આ એક સમગ્ર માનવ જાત  માટે ની  એકત્વ,જવાબદારી,કરુણા,અને સંભાળ મહાન ભાવનાઓ છે.આધ્યાત્મિક પરિમાણ -તેનાં ખરા અર્થ મા/સાચાં સ્વરૂપ મા –જાતિવાદ,પંથ,ધર્મ અને રાષ્ટ્રીયતા  ની સાંકડી સરહદો ને ભૂંસી નાખે છે.આધ્યાત્મિક સમજણ વડે યુદ્ધો ખત્મ કરી શકશે.આધ્યાત્મ નો માર્ગ એ જીવન થી છટકવાનો માર્ગ નથી.   

ખરેખર તો આદ્યાત્મિકતા  જીવન ને વધારે કઠીન બનાવે છે!!ઘણાં  લોકો માને છે કે- આધ્યાત્મિક  જીવન સરળ છે.-આશ્રમ મા જાવ અને ત્યાં તમારે વધારે સખત મહેનત કરવાની નથી.!!ના આધ્યત્મ નો માર્ગ એ કોઈ કાર્ય માંથી કે નિષ્ઠાવાન પ્રયત્નો માંથી છૂટવાનો રસ્તો નથી/છટકબારી નથી,જેમકે માત્ર સામાજિક સેવા એ  આરામ દાયક જીવન થી છટકવા નો રસ્તો નથી.બન્ને પરિસ્થિતિ મા તમારે,તમારું હૃદયને મન/મગજ ને તમારા કાર્ય મા સમર્પિત કરી તમારી ક્ષમતા ના ૧૦૦ ટકા આપવા પડે છે.આધ્યાત્મિક જિંદગી તમોને હોય તેનાં કરતાં,પુષ્કળ આનંદ,વધુ સંતોષ,વધારે શાંતિ,અને વધારે ઊર્જા પ્રદાન કરે છે-પરંતુ તે છટકબારી/ભાગેડુવૃત્તિ નથી.-તે હંમેશા યાદ રહે !! આધ્યાત્મિકતા નો માર્ગ એ જવાબદારી માંથી છટકવાનો રસ્તો નથી. 

આધ્યત્મિકતા નો માર્ગ એટલે જવાબદારી નો સ્વીકાર.જો તમને લાગતું હોય કે-તમારા બાળકો,અને તમારા પતિ અથવા તમારા પત્ની ને અંગે મેનેજ કરવું મુશ્કેલ છે,તો તમને ધ્યાન રાખવા વધારે માણસો મળશે.જો તમે ૨૦ વ્યક્તિ ની-૨૦૦૦ હાજર લોકો,૨૦૦૦૦ લોકો ની  જવાબદારી લેવા તેયાર હોવ,તો –સમજી લો કે તમે આ માર્ગ પાર જ છો.આધ્યાત્મિકતા  નો રસ્તો એ જવાબદારી માંથી છટકબારી નહી ,પરંતુ જવાબદારી નો સ્વીકાર જ છે.આધ્ત્યમ નો માર્ગ એ  સખત શ્રમ માં થી છૂટવાને માટે નથી-બુદ્ધી ગમ્ય,અસરકારક કામ એ આધ્યત્મિક જીવન નો એક ભાગ છે 

જો તમે સખત મહેનત કરતાં હોવ,તો તમને લાગે કે તમે કરુણા ના હકદાર છો.હું કહું છું કે –જો તમે બુદ્ધીપૂર્વક  નું કઠીન કાર્ય કરતાં હોવ તો,તમે કરુણા નહી પરંતુ પ્રશંશા ના હકદાર છો.જો કોઈ અડધા કલાક મા થી શકે તેવું કામ  ૫ કલાક મા પૂરું કરે તો તેણે મરતે કોઇ જ કરુણા ની જરૂર નથી. 

શાંતિ ની જાણ  

આધ્યાત્મિક જીવન નું બીજું પાસુ છે શાંતિ-શંતિ એ મનુષ્ય નો સ્વભાવ છે.કોઈ પણ ક્ષણે,કોઈ પણ જગ્યા એ તમે માત્ર બેસો અને  જૂઓ તમારી અંદર નિહાળો એક ઊંડો,મોટો અવકાશ છે.આ અંદર નો અવકાશ એતાલ્જ તમે પોતે છો.આ ની અનુભૂતિ એજ તમારા આધ્યાત્મિક પાસા જાણકારી છે.”શાંતિ માંથી આવ્યો છું,હું શાંતિ મા છું,હું શાંતિ માંજ જઈશ.શાંતિ એ મારું ઉદગમ સ્થાન અને મારું ધ્યેય છે.”-આ આંતરિક પૃષ્ટિ અથવા અનુભવ તમને સાધક બનાવશે..  

પવિત્રતાની ભાવના  

હજુ પણ આધ્યાત્મિક જીવન નું એક પાસુ એ-પવિત્રતા ની ભાવના છે.જયારે તમારા મા,તમારા જીવન મા આવતી  અન્ય દરેક બાબત/વ્યક્તિ માટે આદર અને સત્કાર સાથે  કૃતજ્ઞતા ઊંડી ભાવના હોય તો તેનાથી પવિત્રતાની ભાવના ઉત્પન થાય છે.અને પવિત્રતા મા જાગૃતિ પણ છે.તમારું મન/મગજ બીક,ગુસ્સો અથવા પવિત્રતા મા ઓતપ્રોત હોય છે. 

સેવા અને મૌન.. 

મૌન રૂઝ આપે છે અને કાયાકલ્પ કરે છે.મૌન તમને ઊંડાણ અને સ્થિરતા આપે છે,અને સર્જનાત્મકતા બક્ષે છે.સેવા હૃદય ની ગતિશીલતા નો અનુભવ કરાવે છે.તે અક્તવ ની ભાવના ઉત્પન કરે છે.સેવા ના અભાવ ને કારણે માણસ હતાશા મા આવી જાય છે.માત્ર એક સેવા થકી જ જીવન મા સંતોષ પ્રાપ્ત થાય છે,પરંતુ મૌન સિવાય ની સેવા કંટાળો આપે છે.આધ્યાત્મ વગર ની સેવા છીછરી હોય છેઅને તે લાંબો સમય તાકી શકતી નથી.જેટલું મૌન ઊંડું ,તેટલી જ ગતિશીલ આપણી બાહ્ય પ્રવૃત્તિ.બન્ને જીવન મા જરૂરી છે 

તમારે શા માટે ગુરુ ની જરૂર છે? 

તમે ગુરુ વિના પણ પ્રેમાળ,કરુણામય,અને આધ્યાત્મ ના મૂલ્યો પ્રમાણે જીવતા હોવ..તો પછી ગુરુ ની જરૂર શી છે?તમે તમારા કપડાં બનાવતા નથી,અન્ય કોઈ તે બનાવે છે અને તમે પહેરો છો.આધ્યત્મિકજ્ઞાન સાથે પણ આવું જ છે.જુના જમાના ઘણાજ લોકો એ બ્રીથીંગ,પ્રાણાયામઅને યોગાસન  ઈત્યાદી નું જ્ઞાન શોધ્યું છે.આ બધાજ જ્ઞાન,સાધનો  નો ઉપયોગ કરાવો એ જ બુદ્ધિ પૂર્ણ કામ છે.અને આધ્યાત્મ ના માર્ગ ની યાત્રા માટે , તેની પ્રેકટીશ કરવા  અને પ્રોગ્રેસ જાણવા કોઈ સલાહકાર રાખવો હિતાવહ છે.  . 

વિશ્વાસ રાખો. 

પોતાનાં મા વિશ્વાસ રાખો.જો તમારા મા આત્મવિશ્વાસ ના હોય તો તમે કશુ જ હાંસલ કરી શકતા નથી.આત્મવિશ્વાસ થી શંકાઓ નું સમાધાન થાય છે.સનકા એ વિશ્વાસ નો પ્રતિદ્વંદી છે.એકજ વાર તમે નકારાત્મકતા ને અવગણશો,સકારાત્મકતા આપોઆપ આવી જાશે.શંકા નું સમાધાન થતાજ વિશ્વાસ જાગે છે.તેહી જ તમારા મા વિશ્વાસ કેળવો.તમારે એ સમજવું જોઈએ કે શંકા એ શું છે. 

શંકા નો સ્વભાવ   

જો તમે શંકા ના લક્ષણ નું અવલોકન કરશો તો,તે હમેશાં સકારાત્મકતા માટે જ હોય છે.તમે અન્ય લોકો ની સારાઇ મા શંકા કરો છો,કદી તેનાં ખરાબ ગુણો માટે શંકા કરતાં નથી.તમને તમારી આવડત/ક્ષમતા મા શંકા હોય છે,પરંતુ તમારી અણઆવડત મા શંકા હોતી નથી.આધ્યાત્મ ના માર્ગે તમે અંત:પ્રેરણા અને આંતરિક સ્વતંત્રતા સાથે વસ્તુઓ ને સંભાળતા શીખો છો.હું એમ નથી કહેતો કે શંકા  ના જ કરો.તમે કરી શકો તેટલી શંકા કરો,તે તમને તમારા વિકાસ પહેલાં વિચારવા મા મદદ કરશે.